- 25-Jarig Bestaan der Goudsche Winkeliersvereeniging. -
I H i zin - Mil.
TWEEDE BLAD
DAS1UD Vil GOUDA
Zwartendijk's
Geïllustreerde
Gids voor Gouda
Plattegrond
Programma der Feestelijkheden op 11 Juli 1927.
en Nevenbladen
van Vrijdag 1 Jnll 1987.
De bedrijven en hun
inrichting.
BEWAART UW BON
Gebr» ZWARTENDIJK
ROTTERDAM.
Kiest eens dit chique Iff
Fantasie Costuum Blij
van degelijke stoffen in WJs
moderne kleuren en
dessins, correct van V
coupe enf ■Fr 7«j' 1
pasvorm. 'v
De prijsIa
Slechts M'CF
ten onzer meesr karakte-
ristieke Opruimingsaan*
biedingen is dit keurig
Blauw Costuum in
diagonaal- of
vischgraat-
dessins voor f
.slechts M Va
U kunt niet zonder
Regenjas en ook daar*
voorisC.&A toch voor*
deeligerl Dit vlugge
1 of 2»rij model kost
in niooie<fl| 75
Whipcord* |f j/J
stoffen nu I
slechts.
Dit keurig «afgewerkte,
geheel gevoerde en uitste*
voor Heerenkleeding
AMSTERDAM nOTTCRDAMOEMHfliV
In eiken Boekhandel verkrijgbaar:
bewerkt door
G. J. J. POT,
Seoretaris-Archivaris der gemeente Gouda.
Dit fraaie boek, dat tal van interessante
bijzonderheden bevat, zoowel uit vroege rei)
als tegenwoordigen tyd en versierd is me'
78 illustraties in en buiten den tekst waarbu
een fraaie VIER-KLEURLNDRUK van het
KERKRAAM uit de beroemde St. JANS
KERK, kost slechts
50 CENT.
INHOUD-: De oorsprong en de ontwik
keiing van Gouda: ï)e Goudsche Handel en
Industrie; De verkeersverbindingen te wa
ter en te land; De bedryven der Gemeente
Gouda; Gezondheidszorg en Volkshuis
vesting te Gouda; Kunsten en Wetenschap
pen te Gouda; Het Onderwijs te Gouda; De
Iichamelyke opvoeding te Gouda; Gouda a's
woonstad; De voornaamste monumentale
gebouwen, enz.
der Gemeente Gouda/
Schaal 1 5000
met STRATENL1JST en vermelding van
Bijzondere Gebouwen en Instellingen
Op deze in fraaie kleuren uitgevoerde
plattegrond is ook aangegeven hoe de %r-
binding tusschen de Hollandsche IJssel
de Gouiwe tot stand zal komen. s
PRIJS f 0.75
UITGAVEN VAN
Voorm. van 10 tot 11 uur: BESPELING VAN HET CARILLON. K~' t~' l
Nam. 4/t 6'/| CONCERT OP DE MARKT. Aangeboden door de Harmonie „St. Caecila".
y 4/i 6 GYMNASTIEKUITVOERING OP DE MARKT. Aangeboden door de Gymnastiekvereeniging „Excelsior".
- „5 6 WEDSTRIJD IN VERSIERDE RIJWIELEN.
Voor dezen wedstrijd worden vele en fraaie pryzen beschikbaar gesteld, zoowel voor de mooist als voor de eigenaardigst versierde rijwielen. Deelnemers of deelneemsters aan dezen wedstrijd gelieven zich aan te
melden vóór 8 Juli bij den Heer J. VAN DER JAGT (firma G. C. van der Post), Hoogstraat.
Nam. 6/i uur: OPTOCHT, met welwillende medewerking van de Harmonie „S. CAECILIA" en het Fanfarekorps „WILHELMINA".
Aan dezen optocht wordt deelgenomen door de Gymnastiekvereeniging „EXGE3SIOR" alsmede door de deelnemers aan den wedstrijd in versierde rijwielen.
A
Balonnen vluctit
Voor 200 kinderen van 8 tot 10 jaar wordt een ballonnenvlucht om fraaie prijzen gehouden. Aanmelden tot deelname op Woensdag 6 Juli n.m. 3 tot 4 uur in het BOTERHUIS.
De deelnemers aan de ballonnenvlucht krijgen bij de inschrijving een deelnemerskaart en moeten zich met die kaart op Maandag 11 Juli, 's middags 5 uur aanmelden bij het Boterhuis, waar zij een ballon krijgen. De
deelnemerskaart moet aan den ballon bevestigd worden. De pryzen voor deze ballonnenvlucht qismede die voor den wedstrijd in versierde rijwielen worden van 2 tot 11 Juli geëtaleerd in de etalage van den Heer JOH.
WOLFF, Markt 63. Door de firma FRANS VAN CAMP worden de ballons welwillend ter beschikking gesteld.
Nam. van 9 tot 11 uur: CONCERT OP DE MARKT. Aangeboden door het Gemeentebestuur.
11 uur: GROOT SCHITTEREND VUURWERK. Aangeboden door het Gemeentebestuur.
Heeren Winkeliers worden verzocht hun personeel vanaf 4 uur in de gelegenheid te stellen de feesten bij te wonen.
De feestcommissie verzoekt dringend op dezen dag algemeen te vlaggen.
y Prl|scfiw«dstpl|d
Ter gelegenheid van dit feest is een prijzen wedstrijd georganiseerd waaraan iedereen gratis kan deelnemen. Door de Goudsche Winkeliers zyn ruim 900 prijzen beschikbaar gesteld, welke reeds in de week van 4 tot
10 Juli worden geëtaleerd en op Maandag 11 Juli door de feestcommissie van een mimmer worden voorzien. De feestgids, waarin alle bijzonderheden omtrent de feestviering voorkomen en waarin een adressenlijst is opge
nomen van alle winkeliers die pryzen beschikbaar stellen, is een keurig verzorgd boekwerkje van 60 pagina's en wordt in 3000 exemplaren genummerd en in den boekhandel van den Heer VAN RURK, Kleiweg, firma
DE VEN, Wydstraat, firma EDAUW, Dubbelebuurt, firma QUANT Kleiweg, firma BlJLSMA, Lange Tiendeweg 18j firma GOM PERS, Wijdstraat 17, voor den prijs van 25 cent per exemplaar verkrijgbaar gesteld. Iedere
bezitter van zoo'n genuBimerde feestgids is gerechtigd op Maandag en Dinsdag 11 en 12 Juli bij de winkeliers die pryzen beschikbaar hebben gesteld, te gaan zien, of het nummer op die pryzen hetzelfde is als op hun
feestgids en in dat geval kan de houder of houdster van dat nummer dien urijs na Dinsdag in ontvangst nemen.
Als extra attractie worden door de Directie'» van het Thalia Theater en van de Schouwburg, Bioscoop ieder 100 bons, recht gevende op twee plaatsen in deze Bioscopen in 200 feestgidsen ingesloten.
Om teleurstelling te voorkomen, wordt ieder aangeraden zich tijdig van een feestgids te .voorzien, welke vanaf 1 Juli verkrijgbaar is.
DE 5JEESTCOMMISSIE.
Brood-, Koek-, Banketbakkerij.
Uitaluitend prima kwaliteit.
A. VERBUR0, Splerlngitr. 65, Boud*
TELEFOON MS. 5
SOLOZANG
volgens Ital. Methode,
door 703 7
Meyr. ANNV BELLI,
Den Haag, Goudenregenat. 78. Tel. 3686%
kofESK
£ia*pjr>n
De oplossing van het vraagstuk:
Beter gekleed te gaan voor minder
geld, is altijd: C. &A.J Gedurende
ONZE OPRUIMING
zal het: C. A. is toch voordee*
liger, overtuigender dan ooit tot U
spreken! Doet thans Uw voordeel!
kend passend Jongens»
pakje in sterke Tweeds
kost voor M 7S
den leeftijd VM «J
Van 10 jaar
slechts
VAN HET
Hoevele jaren reeds drukt de crisis
haar stempel op ons economisch leven,
en ofschoon men zoo nu en dan ver
moedt, dat betere tijden zullen aanbre
ken, ondervinden de bedrijven nog
steeds belemmeringen van allerlei aard,
welke den goeden gang van zake# |n
den weg staan.
Onder de bedrijven, welke met moei
lijkheden te kampen hebben, behooren
meer de ondernemingen van kleinen
en middelmatigen dan van grooteren
omvang. Ongetwijfeld vindt dit zijn oor
zaak in de omstandigheid, dat de be
drijven der grootindustrie veel beter
ingericht zijn, hetzij dat dit geschied
is met behulp van eigen of buiten het
bedrijf staande ingenieurs. Daardoor
is het hun mogelijk geworden de kostr
prijzen der vervaardigde artikelen aan
merkelijk te drukken en kunnen zij de
concurrentie met het buitenland Vol
houden.
Met de kleinere bedrijven is het ge
woonlijk anders gesteld. Ofschoon ook
hier de betere inrichting der bedrij
ven, het gebruik van goede machines
en de toepassing van moderne werk
wijzen een belangrijke rol spelen, be
seffen de bedrijfsleiders nog steeds
niet, welke voordeel©^ daarmede te be
reiken zijn.
De bedrijfsleiders, meestal met on
voldoende ontwikkeling op het gebied
der techniek en van bedrijfsorganisatie
zijn niet in staat de fouten in hunne
bedrijven op te merken, die een be
lemmering zijn om de moeilijkheden
te overwinnen.
Ook komt het voor, dat bedrijven
nieuwe producten willen vervaardigen,
feitelijk zonder behoorlijke fabricage-
kennis. Indien zij dan niet de hulp
van een deskundig© inroepen, verspe
len zij duizenden guldens en slagen
dan dikwijls nog niet.
Anderen zijn gelukkiger, doch zij
hadden heei wat onkosten kunnen be
sparen door zich vooraf door des
kundigen te laten voorlichten.
Gelukkig kan geconstateerd worden,
dat vele bedrijfsleiders regelmatig voe
ling houden met den Rijksnijverheids-
•djenst; doch cr rijn er ook)" die van OW*1
deel zijn de moeilijkheden te kunne#
oplossen door de beantwoording van
één of een paar door hen gestelde
vragen.
Die vragen kunnen ©vyiwel onjuist
gesteld zijn en dan lean ©en antwoord
geen resultaat opleveren. Daarom ver
dient het steeds aanbeveling den tech-
nischen adviseur vooraf een volledig
inzicht van het bedrijf te geven. In
den regel blijkt dan, dat een bezoek
nuttig is, omdat tegelijkertijd andere
moeilijkheden, waarmede het bedrijf
te kampen heieft, opgelost kunnen wor
den.
Het schijnt, dat de bedrijven ten
platte lande langzamerhand beginngn
in te zien, dat zij in de eerste plaats
voorlichting behoeven. In bet afge-
loopen kwartaal kwamen een paar aan
vragen binnen betreffende de inmetse
ling van stoomketels, welke werkzaam
heden gewoonlijk door ©en dorpsmet-
selaat worden verricht. H©t spreekt
van zelf, dat voor dit werk speciale
aanwijzingen noodig zijn, wil er iets
van de inmetseling terecht komen.
In den laatsten tijd hebben wij ook
kunnen constateeren, dat industrieelen
die met olie stoken de branders zelf
hadden gemaakt, hetgeen ten gevolge
heeft, dat het oliie-verbruik 25 a 30
pet. meer is dan in het geval een goed
geconstrueerd© oliebrander was aan
geschaft. Dit mag voor anderen als
een waarschuwing gelden niet den zelf
den weg op te gaan. Dat dergelijke
proefnemingen met eigen geconstrueer
de inrichtingen of met die, geleverd
door ondeskumdigde fabrikanten, groo-
te nadeelien met zich mede kunnen
gen blijkt ook uit een geval, waar
een bakker d© levering van een ver-
Waimingsinstallatie met heetwaterbui-
zen yan een smid had opgedragen.
Toen de installatie afgeleverd was,
bleek dat bij de uitvoiering grove tech
nische fouten waren gemaakt, die wel
iswaar opgeheven konden worden,
doch waardoor de afnemer groote be
drijfsstoring ondervond en de smid
zijn winst in verlies zag verandereh.
In den laatsten tijd is herhaaldelijk
gewezen op bet groote voordeel om
bij oveninstallaties de warmte aan de
rookgassen tusschen den oven en den
schoorsteen te onttrekken. Deze warm
te kan voor verwarming der verbrjan
dingslucht worden aangewend, waar
door het rendement van^de brandstof
belangrijk kan stijgen.
Ten sjotte dient nog fc© worden ver
meld, dat de Nijverheidsconsulent voor
het Westen des Lands te 'stGravtm-
hage gedurende eenige weken zitting
beeft gehouden in een der lokjalen van
de Kamers van Koophandel ©n Fa
brieken in plaatsen, waar die industrie
van beteekenis is.
Ofschoon bet bezoek in enkele plaat
sen te wenscben overliet, kon hij in
andere gevallen constateeren, dat meer
de re industriealen van deze gelegen
heid gebruik maakten om adviezen in
te winnen.
HISTORISCHE PROCBSSEN.
De aanslag r. d. student
Sand op staatsraad
Von Kotzebue (1819).
De toestand van bet Duitsche rijk en
van de verschillende Staten, waarin
het toen meer onafhankelijk verdeeld
was dan thans, liet na den val van Na
poleon in politiek en economisch op
zicht veel te wcnschen over. Zwaar
had de hand van Napoleon op Duitsch-
land, op Pruisen in het bijzonder, ge
drukt, en vol geestdrift was de roep be
antwoord van den Koning, die de men
nen en de jeugd opwekte voor d© be
vrijding. Vol geestdrift ook had men
zich opnieuw tot den strijd aangegord
toen in 1815 Napoleon plotseling in
Frankrijk landde en met een in de ge
schiedenis ongekende snelheid nieuwe
politieke gevaren in het leven riep.
Deze geestdrift was mede te danken
aan toezeggingen, ook van dè Duit
sche groote en kleine monarchen, die
aan de onder hun gezag slaande bevol
kingen meer vrijheidi hadden beloofd.
Toen evenwel de vrees 'Voor Napo
leon was verdwenen; toen de Oosten-
rijksche kanselier Von Metternioh
die destijds de Europeesehe politiek
beheerschte erin geslaagd was de-
Heilige Alliantie tot stand te brengen,
kwam er van deze toezeggingen en
beloften weinig terecht. Degenen, die
den strijd hadden aanvaard voor het
Duièsche vaderland, bemerkten al spoe
dig, dat zij hadden gestreden voor de
versterking van wat zij niet anders kon
den zien dan als reaction aire macht.
Onder leiding van Jahn, die later „turn
vader" werd geheeten, oefende de Prul
sisehe jongelingschap zich in de gym
nastiek, maar werd zij ook opgevoed
om echte „Duitscihers" te zijn.
En de geest van Jahn verspreidde
zich overal. De Burschensohaf ten wer
den opgericht; zij scheidden zich af van
de Landmannschaften en hadden haar
eigen politièke doeleinden. In 1817, ter
herdenking van den driehonderd-jari
gen geboortedag van Luther, kwamen
de Burschenschaften op den Wartburg
samen. Het feest had een indrukwek
kend, maar incidentloos verloop, totdat
men, op den laten avond, iets uithaaldè
wat als een studentengrap bedoeld was
maar als groote ernst werd opgevat.
Enkele geschriften van als reactionair
bekend sfaahde staatslieden; ©en Prui
sische korporaalstok en meer dergelij
ke zaken werden in brand gestoken en
onder 'het zingen van vroolijke Lede
ren, wier tekst aan duide ijkheid niets
te wenschen overliet, vernietigd. Dat
heeft heel wat n.euwe reactonaire maat
regelen tengevolge gehad, en de toe
stand veranderde maar weinig ten gun
ste.
In dezen tijd leefde en studeerde
Karl Ludwig Sand. Geboren 5 October
1795 te Wonsiedel, als zoon van een
der raden van justitie van den Kojning
van Pruisen, was hij allerminst be
stemd om tot de radicaalsten onder
de zijnen te behooren. In zijn jeugd
twee keeren door een zware ziekte
bezocht, was hij aanvankelijk achter
lijk in het leeren geweest. Maar door
groote krachtsinspanning had hij dat
ingehaald, doch het had hem tegelij
ker,ijd ernstiger gemaakt dan op zijn
leeftijd het geval is. Maar ook in spel
en strijd onderscheidde Sand zich;zoo
is bekend het verhaal, dat hij eens, met
de jongelieden van Wonsiedel strijd
voerende tegen jongelieden uit een na
burig dorp, ingesloten werd in de ruïne
van een oud kasteel. Zij zouden daar
zeker door de vijanden" overweldigd
zijn, ware Sand niet midden tusschen
de belegeraars doorgedrongen, om in
Wonsiedel hulp te gaan halen. Nauwe
lijks 11 jaren oud, redde hij, met gevaar
voor eigen leven, een knaapje uit een
moeras. Van hem ging dan ook zekere
invloed op zijne kameraden uit. De red-
tor van het gymnasium ter plaatse was
zoozeer aan hem gehecht, dat hij hem,
toen hij werd overgeplaatst naar een
ander gedeelte van Duitschland, als
inwonend "leerling meenam en Sand,
hoezeer hij ook van „zijn ouders hield,
ging gaarne mede. Zij leertijd werd
onderbroken, doordat hij, als vele Duit
sche jongelieden van dien tijd, deelnam
aan den bevrijdingsoorlog; medestreed
in den slyg bij Leipzig, erf "zich ook
onmiddellijk liet aanwerven toen Na
poleon in Europa terugkwam.
Einde 1815 was hij opnieuw te mid
den der zijnen, en korten tijd daarna
vertrok hij naar Erlangen; de jonge
Dittmar behoorde tot zijne beste vrien
den; samen hadden zij zoo ©enigszins
de leiding over <fe Burschenschaft lier
plaatse. Op een middag, dat zij beslo
ten hadden te gaan baden, geschiedde
het, daj Dittmar, die overigens uit
nemend zwemmen kon, voor zijn
oogen in het water verdween. Alle
pogingen om hem te redden bieren)
vruchteloos; eer\ paar uren later haal
de men het lijk van den jongen man
op.
Deze gebeurtenis heeft, gelijk uit zijn
levensbeschrijving is gewor
den. een dfepen indruk op dril tooh
reeds voor indrukken zeer vatbaren
Sand gemaakt. De opvoeding van de
jongelieden van die dagen, vooral pit
de kringen, waaruit Sand kwam, was
aanmerkelijk godsdienstiger dan tegen
woordig het geval is. En Sand behoor
de tot degenen, die niet slechts gods
dienstonderwijs als iets uiterlijks aan
namen, maar die het in zich verwerk
te, en zijn godsdienstplichten als een
onderdeel van zijn leven beschouwde.
Reeds toen hij als tienjarige knaap
zijn vrienden uit de handen der bele
geraars bevrijdde, deed hij aan zijn
stoutmoedige daad een eerlijk gemeend
gebed voorafgaan, en fn de vele brie
ven, met zijne ouders, in het bijzonder
met zijn moeder gewisseld, die van
hem bewaard zijn gebleven, treden
zijne godsdienstige gevoelens sterk op
den voorgrond. Sand verwisselde Er
langen met Jena, en in den aanvang
van 1819 scheen het alsof zich voor
hem een bepaald tijdperk had afge
sloten. De aanslag, door Staps - gelijk
men weel tevergeefs op Napoleon
gepleegd, had reeds tevoren indruk
ken bij hem achtergelaten. Hij hield
van zijn vaderland, hij had er alles
voor over; uit het dagboek van dfcn
toen twintigjarige valt aan te teeke
nen deze werkelijk karakteristieke ver
gelijking. ,,Wat beteekent de enkeling
tegenover een. volkV js het njet gelijk
een minuut tegenover de eeuwigWd'/"
Hij' voelde door de reactionaire macht
der .Heilige Alliantie en der vorsten
van die dagen de belangen van Duitsch
land onderdrukt; hij voelde de belof
ten, destijds afgelegd, weersproken; hij
wilde de daad. Die daad kon bij den
individueelen mensch slechts in ééne
bepaalde richting leiden. In het bij"
zonder richtte Sand's haat zich tegjen
den staatsraad Von Kotzebue, te Mann
heim woonachtig, van wien het be
kend was, dat hij nauwe betrekkingen
onderhield met eten Russischen Czaar,
vermoedelijk door dezen rijkelijk be
loond werd voor de berichten, die hij
hem zoowel op literair als op politiek
gebied uit Duitschland deed geworden.
Von Kotzebue was op dat oogenblik
op het toppunt van zijn invloed; naar
hem luisterde een groot gedeelte van
het Duitsche volk; zijn brochures wer
den door duizenden en nog eens dui
zenden gelezen; tegen hem keerde zich
Sand's verontwaardiging.
Degenen, die Sand van nabij kenden,
hebben later kunnen vaststellen, dat
eigenlijk van den aanvang van 1819
af zich bij hem een merkwaardige ge
slotenheid uitte. Hij was in niets ver
anderd; hij werkte hard gelijk tevoren,
hij was eerbiedig jegens zijne ouders
betreurde het slechts, dat zijn studie
hun zooveel geld kostte. Hij was bemin
nelijk voor zijn vrienden schafte raad,
waar hem die gevraagd werd. Maar
er was iets in hem alsof hij zich reeds
los van de aarde gevoelde; toewijding
aan een doel, dat hij hoogjer dan het
aardsche rekende. Hij had de kracht
om er met niemand, zelfs zeer in het
indirecte, over te spreken en toch zijn
daad, die afschuwelijk was, in alle
details voor te bereiden. Zoo gebeurde
het, dat een vriend van hem, die op
een dag op jrijn kamer kwam, Sand
aantrof, hem afwachtende met een
vouwbeen in de hand, hetwelk hij on
middellijk op het hoofd van zijn vriend
richtte; als natuurlijke reflex bescherm
de deze zijn hoofd met zijn handen en
gaf daardoor Sand gelegenheid om
hem met het vouwbeen een ongevaar
lijken steek in het hart toe te brengen.
Sand, die phjlosophie en letteren stu
deerde, toonde reeds eenigen tijdeen
buitengewone belangstelling voer me
dische colleges; vooral gojd zij dat
gene wat de werking van het hart
^betrof. Maar hjj deed zijn vragen niet
zoodanige onver.chillige belangs elling
dat niemand daarin iets meer dan een
voorbijgaande neiging bespeurde, en
sommigen wel lachend beweerden, dat
Sand het voornemen had om van stu
dierichting te veranderen.
Sand had de gewoonte om regelma
tig zijn dagboek bij te houden.
Hij deed dit tot einde December
1818; op dat oofenblik zijn zijne aan,-
teekeningen, blijkbaar met opzet, af
gesloten. In dat dagboek vindt men
meermalen de vraag gesteld of er niet
iemand zal wopden gevonden bereid
om aan den noodiottigén invloed van
von Kotzebue een eind te maken; het
blijkt, dat Sand gelukkig zou zijn ge
weest, indien iemand hem voor ware
geweest en hem niiet <k; taak van
moordenaar zou zijn ten deel geval
len. Maar hij voelde ««die laak, wan
neer een ander' nj©t vóór hem was,
als een noodzakelijkheid; ais een, die
hij moest volbrengen. Heel resoluut
ging hij dan ook in den aanvang van
Maart uit Jena op reis. Tevoren noo-
digde hij zijne vrienden bij zich; hij
verzocht hun hem geen uitgeleide uit
de stad te doen gelijk destijds gebrui
kelijk wès, willende voorkomen, dat
men later aan deze vrienden iets zou
kunnen ten laatste leggen. Over Er-
Jurt en Eisenach, waar hij den Wart
burg bezocht, ging hij naar Frank
fort en zette zijn weg over Darmstadt
naar Mannheim v(jort.
Den 23sten Maart 1819, des och
tends vroeg, kwam hij er aan; hij,
logeerde er in een eenvoudig loge
ment, dat Weinberg werd geheefen.
Onmiddellijk deed hij ondqpzoek nwar
de woonplaats vaa von Kotzebue, en
vernam, dat de staatsraad dicht bij
een kerk woonde; hoewel men het
nummer van het huis niet kon zeggda,
wist men het hem toch voldoende aan
te duiden. Aan Kotzebue's woning ver
nam hij, dat de staatsraad de gewoon
te had om eiken ochtend een uur
of twee te gaan wandelen in een
der parken van Mannheim; men wees
hem de laan, die hij in den regel
doorliep. Het toeval echter wilde, dat
Von Kotzebue dien ochteqd langs een
anderen weg giig; Sand, die hem
wachtte, liep hem zoodoende mis. Hij
belde opnieuw aan, maar ontving ten
antwoord, dat de staatsaad lunchte
en hem niet kon ontvangen. Sand,
die niet iru het minst daardoor teleur
gesteld of van zijn voornemen afge
bracht werd, ging naar zijn hotel
terug, at er, en begaf zich tegen vijf
uur des middags voor den derden
keer naar het huis van Kotzebue. Deze
gaf dien dag een groot diner, maar
hij had orders achtergelaten om Sand
te ontvangen. Men liet dezen in een
kléin kabinet, en na een oogeinblik
kwam Kotzebue binnen. Toen speelde
Sand het drama, dat hij voor dei grap
met den vriend had gespeeld; door
de dolk, die hij bij zich had, te rich
ten op het hoofd van Kotzebue, ver
kreeg hij, dat deze zijn verda(r li
chaam onbeschermd Het, en met een
juistheid en vastheid van hand, die
kunnen verwonderen, trof hij Kotze
bue recht in het hart. Deze uitte nog
slechts één kreet, en viel dood in
een nabijs taanden fauteuil 'neer.
Op dien kreet was een klein meisje
van «zes jaren, een engelenkopje ge
lijk, komen toeloopen. Zij wierp zich
op het lichaam van Kotzebue, luide
kreten uitstootende en roepende om
haar vader. Sand kon het schouw
spel niet aanzien, en stak zich de
dolk, die nog met het bloed van Kot
zebue bevlekt was, in de 'maag, bijna
tot aan het heft. Maar, tot zijn ver
wondering bemerkend, dat, niettegen
staande de aangebrachte wonde hem
pijn deed, de* dood hem nog nieti trof,
en niet levend in handen willende val
len van het dienstpersoneel, dat kwam
aanloopen, ging hij de trap af. De gas
ten voor het diner kwamen juist bin
nen; ten jonge ^ian heel Week, met
een mes in het lichaam ziende, storen
zij verschrikt uiteen in plaais van hem
vast te houden. Zoo ging Sand de trap
af, kwam de deur uit, en stiet er op
een' patrouille soldaten, die den ge
wonen wachtdienst verrichtten. Maar
Sand, denkendé dat deze soldaten' ge
komen waren op de kreten, di© hij
achter zich hoorde, viel op zijn knieën
midden op de straat onder den uit
roep: Vader, ontvang mijn geest; trok
het mes uit zijn wonde, bracht zich
nog een tweede wonde toe en viel
bewusteloos en uitgeput neer.
Het mag verwondering wekken, dat
Sand, ondanks de gezondheid die hij
genoot, niet onmiddellijk aan de vreie-
selijke verwondingen is bezweken.
Men bracht hem naar het hospitaal;
maanden lang zweefde hij tusschen
teven en dood, maar de arts, dien
men uit Heidelberg te hulp had ge
roepen, behaalde de overwinning. De
wonde Weef pijnlijk, uiterst pijnlijk,
maar het leven van Sand werd ge
red. Onmiddellijk nadat de aanslag ge
pleegd was, had men onderzoek ge
daan in zijne kamers te Jena tn ©r
een tweetal brieven gevonden; een
gericht aan zijn vrienden van de Bur
schenschaft, waarin hij meedeelde, uit
hun midden te treden, omdat hij niet
wilde dat een hunner leden een moor
denaar zou zijn; de andere gericht
aan de zijnen en» zijn intieme vrien
den, waarin hij een soort geloofsbe
lijdenis aflegde van al wat hem tot
déze daad had gebracht. Na drie maan
den was het met Sand zoover ge
komen, dat hij naar hef huis van be
waring te Mannheim kon worden
overgebracht; zijn linker arm was ge
heel verlamd; zijn stem was zwak
en elke beweging deed hem verschrik
kelijk pijn. De groothertog van Ba
den had een bijzondere commissie van
onderzoek ermede balast om Sand,
zoodra Iji) daartoe in staat zou zijn
te verhooren.
In alles bemerkte men, dat, ondanks
den geest van dien tijd, er in Duitsch
land medelijden bestpnd tegenover
Sand, dat men zijn daad niet zag als
die van een gewonen moordenaar,
maar ais die van ee!n edelmoedig, zij
het ook overspannen en verdwaald jon
geling. De cómmissie van onderzoek
draalde met haar ondervraging; blijk
baar hoopte zij, in haar geval be
grijpelijk, dat de dood Sand zou weg
nemen, voordat «zij een© veroordee
ling behoefde uit te spreken.
Hem werden, ook in het huis
van bewaring, alle mogelijke zorgen
gegeven; aan zijne ouders werd toe
gestaan met hem in correspondentie
te treden, en zelfs zouden deze hem
hebben mogen bezoeken, ware het niet,
dat Sand, met een geestkracht, die men
slechts zelden zal aantreffen, hen ervan
had weerhouden dit bezoek te brengen,
dat aan beide zijden slechts de smart
zou hebben vergroot en bet afscheid
bemoeilijkt. Maar, Keizer Alexander
drong aan op de terechtstelling, hij
begreep niet, waarom men In Duitsch
land nog wachtte; de misdaad was een
feit, de moordenaar had bekend en wap
bijna op heeterdaad gegrepen; wat ver
hinderde de tenuitvoerlegging van dat
zekere vonn4? De ooonnlsate kon niet
langer aarzelen; als laatste redmiddel
greep zij aan een onderzoek, dat door
den bekwame» geneasheer uit Heidel
berg zou worden ingesteld naar Sand's
gezondheidstoestand om na te gaan
of deze werkelijk in staat was het
schavot te bestijgen. Sand, die ge
durende veertien maanden lijdende was
geweest, toonde ook in dit opzidht groo
te geestkracht; hij begreep de bedoe
ling van het onderzoek, maar wendde
geen zwakheid voor; integendad, wist
het zoover te brengen, dat hij twee
malen de kamer kon rondioopan. Het
onderzoek der commissie was kort en
kon niet anders dan kort rijn. Op 6
Mei 1820 werd de uitspraak aan het
opperste Hof van Justitie in Badan voor
gelegd, en op 12 Mei d.a.v. werd het
door den groothertog bekrachtigd. Als
een bewijs dat men zachtheid wikle
betrachten tegenover den jongeling,
mogen wel de woorden effenen, waarin
het vonnis was vervat, maar bovenal
de bepaling, die den Staat beiastle met
de kosten van de procédure en niet,
zooals in die dagen maar al te veel
gebruikelijk was, de ouders van Sand
ruïneerde door deze kosten op hen te
laden. En zelfs, toen bet vonnis reeds
gewezen was, wachtte men nog met de
tenuitvoerlegging, ent 't werd 1? Mei,
voordat de betreffende beschikkingen
werden genomen. Op dien dag, fl
den ochtend te omstreeks tien uur,
werd het vonnis aan Sand voorgelezen
en hem medegedeeld, dat hij drie da
gen had om zich op den dood vnoor te
bereiden. w
In die drie dagen het klinkt wat
zonderling - heeft Sand een aantal
personen mogen ontvangen, die hem
wenschfcen te zien en tegen wier ver
schijning hij geen bezwaren had. Een
dezer was de Badensche majoor Holt-
schue, de chef van de patrouilia; die
heel onwillekeurig Sand had gearres
teerd Een ander was een jong stu
dent uit Jena, Sand welbekend. Een
derde was een arbeider uit WooMedel,
schoolkameraad van Sand, die met hem
„belegerd" was door de jongelieden uit
het naburig plaatsje. Daarop wear volg
de een dergenen, die te gast waren
genoodjgd bij Kotzebue op den dag van
de vermoording, en tegenover wien
Sand moest bekennen, dat hij jgocm
berouw gevoelde over rijn daad, waar
over hij een jaar lang had nagedacht eH
die hem nog steeds als de voftrekking
van een gerechtvaardigd vonnl» toe
scheen. Sand richtte daarna hot, ook
ietwat zonderling, verzoek tot dén di
recteur van het huls van bewaring om
den beul, als hoedanig Dr. Wiedemann
uit Heidelberg zou optreden, te laten
komen. Met dezen besprak hij op koel
bloedige wijze de voltrekking van zijo
aanstaand vonnis; vroeg hem deze a.
h. w met hem te willen repeteeren,
opdat hij het (ten beul zoo gemakkelijk
mogelijk zou maken en naar het uiter
lijk niet het minst zou doen blijken
wat op teekenen van vrees mocht ge
lijken. Het verhaal gaat, dat de beul,
toch aan heel wat gewoon, bij dit
onderhoud bleeker, ontstelder was dan
rijn aanstaand slachtoffer, en zich met
moeite staande hield op het oogenblik
dat hij afscheid mocht nemen.
Het schavot zou worden opgericht
in een weide, een eindje buiten Mann
heim aan den weg naar Heidelberg.
Men verwachtte een grooten toeloop
van belangstellenden, ook jn verband
met de nadering van Pinksteren. En
hoewel men moest bekennen, dat van
Sand niet de minste poging zou uit
gaan om zich te doen bevrijden, was
men op mogelijke opstootjes, door de
studenten en Burschenschaften te ver
oorzaken, niet geheel gerust. Een groo
te troepenmacht van niet minder dan
3000 man was gerequireerd. Maar om
elke bloedige botsing te vermijden,
achtte men het gewenscht, het uur
der terechtstelling onverwacht te ver
vroegen. Zij zou aanvankelijk des mor
gens om tien uur hebben plaats ge
had; men wilde het nu om vijl uur
in den ochtend doen geschieden. Maar
daartoe had men de toestemming van
Sand noodig. Want hem waren drie
dagen toegestaan om zich op den dood
voor te bereidön; men had h£i rijn
vonnis des morgens om tien uur voor
gelezen en indien hij wikte, kon hij
aan zijn recht vasthouden om tot tien
uur des morgens te blijven leven. Mid
den in den nacht wekte men S»d,
vroeg hem of hij bezwaren had tegen
de vervroeging der executie, hetgeén
hij onmiddellijk ontkennend beant
woordde. Integendeel, reeds tegen dé
rechters, die hem kwamen ondervra
gen, had hij getoond hoezeer zij hem
verlosten uit een lijden, dat hem on
dragelijk begon te worden. In geheel
Mannheim had men Demand bereid
gevonden om, ook niet tegvD grof geld
.een wagen af te staan, die Saoi van
de gevangenis naar het schavot zou
brengen; men had er een in Heidel-
berg moeten koopen, en dat oog al
leen kunnto doen door het doel te ver
zwijgen. Hoewel de executie onver
wacht plaats had, waren tooh de stra
ten gevuld met een groote mentgt»
telkens verschenen aam de ramen dar
huizen jonge rnaoDcn en vrouwe», die
hem een laatst vaarwel toeriepen an
bloemen in zijn rijtuig wierpcm Dm het
schavot stond aen groote menigte ge
schaard. Sand had tevoren beloofd,