De laatste papier-watermolen uit het land van Gelre en Twente verdwenen
X
5
EEN EERTIJD* BLOEIEND BEDRIJF, DAT
THANS TOT DE FOLKLORE BEHOORT.
De „Martin Orges" voor het laatst volledis in
bedrijf gekiekt.
Wederom heeft een dier oud-vaderlandsehe
hancÊbedrijven, welke in vroeger eeuwen tijden
van grooten bloei en roem hebben gekend, het
onderspit moeten delven in zijn strijd tegen de
groote fabrieken.
Het Is de laatste papier-watermolen uit ons land,
welkt ter nagedachtenis aan den op hejt einde der
16e eeuw nog levenden ..Olster papyermaker in
GeldcrJandt", de „Martin Orges" werd genoemd.
Ook deze heeft er tenslotte het bijltje bij neer
motten leggen, en hiermede is dit aartsvaderlijk
bedrijf, dat in het midden der 18e eeuw zijn groot
sten oioei had bereikt, uit 4"rc?t land van Gelre en
Twente verdwenen.
De „Martin Orges" was de laatste en tevens de
oudste van de 165 papier-watermolens, welke er
in 1740 op de Veluwe in werking waren en die
tezamen pgr jaar 150 000 riem van het fijnste oud-
Om de hr teekenis dezer foto's te verduidelijken,
laten we hieronder een kort résumé volgen van»de
manier waarop dit papier vervaardigd wordt, wtlk
procédé trouwens in het geheel niet afwijkt van
de wijze waqrop het papier in de fabrieken wordt
geschept.
De vervaardiging van liet handgeschepte
oudHolland.sehe papier.
De hou?en troggen waarin de lompen tot papier-
brij geslagen worden. De hamers worden gedreven
door middel van het gfoote rad in hét water buiten
den molen, dat door het vallende water wordt in
beweging gebracht.
Hoilandsch handgeschept papier vervaardigden.
Wel heeft de oude papiermoten nog lang aan de
"concurrentie der groote papierfabrieken het hoofd
kunnen bieden, doch tenslotte brak dan ook voor
hem de tijd aan, dat hij zou moeten worden stop
gezet en afgebroken om in het rijk der verge
telheid te verdwijnen.
Doch neen, zoover is hèt toch niet gekomen.
Want was het een êere-saluut voor den laatst ge
vallene, ofwel eerbied, piëteitsgevoel voor het ten-
ondergegane voorvaderlijke bedrijf, dat de „Ver-
eeniging van Nederlandsche papierfabrikanten**
ertoe bracht den taatsten papier-watermolen voor
vernietiging te behoeden?
Hoe dit dan ook zij, zij kocht de „Martin Orges**
met zijn volledigen inventaris, als houten raderen,
scheprad, werktuigen kortom alles wat tot het
bedrijf behoorde, op. en bood hem zoo, geheel
bedrijfsgereed, aan de vereeniging voor Volkskun
de: het Nederlandsche openlucht-museum, ten ge
schenke aan. opdat hij als een waardevol cultuur
historisch overblijfsel uit vervlogen tijden, voor
het nageslacht zou worden behouden.
Hij werd zorgvuldig ter plaatse afgebroken en
naar de terreinen van dit museum overgebracht,
waar hij onder leiding van de Heeren Schut en
Sanders, papierfabrikanten uit Loenen en Eerbeek,
weder opnieuw werd opgebouwd en ingericht
Daar staat hij thans op „De Waterberg", het
landgoed van t Openluchtmuseum te Arnhem en
vond zijn plaats tusschen twee op ongelijke hoogte
liggende vijvers Want hierdoor is het mogelijk om
door bet openen van een kolk. het water van den
htM-gsI ge legen vijver in den anderen te doen stroo-
men; het scheprad gaat dan draaien, waardoor
tevens alle zich in den molen bevindende werk
tuigen in beweging worden gebracht
Want 'n enkelen keer wordt bij zeer^ bijzondere
gelegenheden de molen nog wel eens^in bedrijf
gesteld, waartoe dan de oude Veluwsehe papier
maker met zijn knechts overkomen, om misschien
voor de laatste maal het ou^e bedrijf voor 'n dag
te doen herleven als voorheen.
Van deze, wellicht laatste gelegenheid, maakten
we gebruik om de hierbij gereproduceerde foto's
te vervaardigen. Ze brengen de volledige fabri-
katie van het handgeschept olid-Hollandsche papier
op overzichtelijke wijze in beeld.
Papier is oen fabrikaat, dat uit een laag vtrviite
vezels bestaat en vervaardigd wordt in verschil
lende grootten en dikten. Men no$mt het papier,
wanneer het zonder scheuren öf breken gevouwen
kan worden; anders heet het bordpapier of carton.
Het wordt dus niet verkregen, zooals dit bij gc-
wtven stoffen het geval is. doorverbinding (weven)
van uit vezels gesponnen garens, doch door onmid
dellijke vervilting van losse vezels.
De vezels, waaruit het papier bestaat, verkrijgt
men uit de volgende grondstoffen: lompen, hout,
stroo e.d., terwijl ook wel oud papier wordt ge
bruikt. Deze materialen ondergaan verschillende
De Hollander waarin tenslotte de papierbrij nog-
eens voor de laatste maal wordt gemalen en ge
zeefd, waarna cTe vezels door de houten goot, welke
zich aan den onderkant van den bak, rechts be
vindt. naar de groote kuip worden gevoerd, waaruit
ze dan door den schepper In vormen worden op
gevangen. waarop ze tot een blad papier vervilt.
achterblijven. De arbeider toont de zeef. welk* de
vezels voor het laatst passeeren.
De lompen worden gesorteerd (links) en daarna
door middel van zich tusschen de lompen bevin
dende, rechtopstaande messen, stukgesneden. Ver
volgens worden ze fijngehakt tot stukjes van
4 a 5 c.M. (rechts)
De oude eigenaar van den laaUten papier-water
molen, Jan v. d. Hoek. schept het papier zelf. Hij
haalt met den platten vorm even door de kuip.
waarin de vezels zweven, tot deze geheel, gelijk
matig met vezels bedekt is, waarop hij het water
laat afstroomen waarmede hij hier bezig is De
tweede vorm ligt ten gebruike gereed, naast hem.
De koctser neemt den vorm van hem over en de
poneert het blad papier op een stuk vilt, waarop
hij den vorm voorzichtig omhoog haalt, waarbij
het papierblad op het Vilt achterblijft. Is de stapel
hoog genoeg, dan wordt hij geperst. Rechts ziet
men den schepper weder een vorm met vezels op
een platvormpje boven de kuip plaatsen, welke
dan door den koetser wordt weggenomen en op
het vilt gedeponeerd.
derd, moeten ze nog een intensiever reiniging on
dergaan, n.t. het koken onder druk, en het longen;
een n ander dienende om het daarna volgende
kookproces te bevorderen.
Het koken dient echter niet alleen tot reiniging
der lompen, doch tevens om diverse vezelstoffen,
als jute. hennep en vlas. geschikt te maken voor
het viltingsproceS.
Na dit laatste koken worden de lompen in den
koker of in waschmachines gewasschen.
Het uit elkaar halen en verkleinen der vezels,
dat nu plants moet vinden, geschiedt, door malen,
waartoe werktuigen worden gebezigd, welke men
hoHandtjrs noemt. Deze hollanders zijn bakken
waarin de vezelbrij langzaam rondloopt; de brij
blijft daardoor voortdurend in beweging en koekt
niet tezamen In de eerste, de halfgoed-hollander.
moet de vt zeibrij nu gevormd worden door het
uitelkaartrekken van de in het water drijvende
stukies lomp Daartoe circuleeren de lompen steeds
tusschen een draaiende wals met messen (messen
wals) De lompen worden voortdurend fijner, door
dat^de wals steeds dichter bij het grondvlak wordt
gebracht.
Na het malen tot half-goed. vindt het bleeken
in den bleek-hollander plaats, met behulp van
chlooikalk. met een weinig zwavelzuur. Na het
bleeken krijgen de vezels nog verscheidene andere
bewerkingen te ondergaan, zooals het wasschen.
kleuren, lijmen enz Het wasschen dient, om volle
dige zuiverheid te verkrijgen en een volledige ver
wijdering van chloor en andere chemicaliën te
doen plèats vinden.
Het kleuren geschiedt door toevoeging van aller
lei ainline-kleurstoffen Ook wit papier vereischt
kleuring, n.l. een toevoeging van altramarijn of
Berlijnsch blauw, hetwelk dient om de gele kleur
van 't papier weg te nemen.
De fabrikatie van het papier geschiedt nu als
volgt: In een met water gevulde kuip wordt een
hoeveelheid z.g. heelstof (geheel bereidde vezels)
overgebracht. Men houdt nu. door voortdurend roe
ren, het water aanhoudend in beweging en schept
dan uit deze steeds in beweging zijnde massa een
vorm. n.l. een uit zeer fijn metaaldraad gevlochten
platte aeef. een zeker quantum dezer substantie
op, waarna men den vorm flink schudt om de ver
vilting der vezels te bevorderen en het water af
te doen loopen Al naar mate deze bewerking nu
met de hand of met de machine geschiedt, spreekt
men van hand- of machine papier.
Nadat de vorm voldoende geschud is, wordt het
bezinksel het blad papier in zijn eerste sta
dium op een stuk vilt overgebracht, een werkje,
dat door den „kletser" wordt opgeknapt. Deze
neemt n.l. den vorm van den schepper over en
kiert hem op een stuk vilt om. waarna hij hem
weer voorzichtig van het vilt afneemt. Het vezel
blad (vel papier) blijft nu op het vilt achter,
waarna een ander stuk vilt op dit papierblad
wordt gelegd Hierop wordt nu weder een nieuwe
vczellaag. uit een tweeden vorm gedeponeerd en
zoo gaat het door tot er een zeker aantal vellen
gesche pt is.
Met vilt en al gaat deze stapel dan in de pers.
Na het eerste persen worden de vilten tusschen-
lagen verwijderd en de nog wel wat slappe, doeh
reeds voldoende handzaam geworden papiervellen
opnieuw in de pers gezet Na de tweede persing
wordt het stapeltje papierbladen naar den droog
zotdei gebracht en daar stuk voor stuk over lijnen
gehangen Na het drogen is het papier gereed om
gebruikt te worden.
Door het op deze draadzeef bevestigen van tee-
kens. zooals firmanamen, getallen, figuren e.d..
ontstaan dunne, doorschijnende plekken, die mer
watermerk noemt
Het fabriceeren van handpapier in de z g papi»-'
molens gaat zooals men ziet zeer langzaam van
stapel, vandaar dat het handgeschepte papier zeer
korthaar is. Daarbij is men met dit papier aan
kleine formaten gebonden. Dit nu is met het
machinaal vervaardigde papier geheel anders,
want in de fabrieken maakt men papierbanen van
elke verlangde lengte. Daarbij kan het machine-
papier door zijn mechanische bewerking en in
direct verband hiermede: zijn veel grootere pro
ductie beduidend goedkoop*-r zijn dan het hand
geschepte papier, waardoor dan ook zoowel hier
als overal elders, het handbedrijf voor de machi
nale productie het veld heeft moeten ruimen.
In de J7e en 18e eeuw had de papiernijver
heid hier te lande haar grootsten bloei bereikt.
Het Hollandsche geschepte papier had toen een
Europeesche vermaardheid.
De centra dezer nijverheid bevonden zich toen te
Apeldoorn en in dc Zaanstreek. In 1934 werd de
eerste papierfabriek in Zaandijk opgericht en al
lengs verschenen er meer. Tot tenslotte het hand-
bedrijf geheel door de machinale industrie werd
verdrongen en aan den laatsten papieRjnolen, als
cultuur-historisch object, een plaats in het museum
werd ingeruimd.
Sic Transit Gloria-M&Qdi.
Tenslotte gaah de vilten met het papier Sn de pers
welke laatste dan door middel van eer» z waren
balk welke door 5 man wordt voor*geduwd, wordt
aangedraaid Daarna volgt de tweede persing van
het panier ahrnn waarbij dejper* al« tevoren weder
3 mW> wo
door
94
wordt aangedraaid Zie foto.
bewerkingen, waardoor ze gedeeltelijk ook chemi
sche veranderingen ondergaan (cellulose-bereiding:
vervezelmg van hout, stroo enz.)
k Het beste papier wordt gewonnen uit lompen.
Deze lompen worden vervezeld, wat zeggen wil, dat
ze een aantal bewerkingen dienen te ondergaan tot
zij tot ragfijne, mikioskopische vlokjes (vezels)
zijn geworden. Om gelijkmatige vezels te verkrij
gen. worden ze eerst op stof. helderheid en kleur
gesorteerd, waarbij wol en zifde als onbruikbaar
worden terzijde gelegd.
Vóór de lompen nu hun eerste bewerking onder
gaan. worden ze mechanisch gereinigd, een behan-
deïmgswelke ze in de z.g. Ipmpenwolf ondergaan.
DuarnaSv^rdt n ze stukgesneden en van knoopen,
haken en oKgi ri en dergelijke ongerechtigheden ont
daan. Dit snuften geschiedt met de hand; men haalt
ze n.l. doof eenige rechtopstaande messen heen,
tot ze geheel aan flarden zijn gescheurd. Hierop
worden ze tot kleine stukjes van 4 tot 5 c.m. ge
hakt. wat dient om de latere bewerkingen te ver
gemakkelijken.
De stukgesneden en gehakte nbmpen worden nu
nog eins mechanisch gereinigd, om ze van t vrij
gekomen vuil te zuiveren, waardoor men weder een
ander werktuig, den lompenstuwer, gebruikt.
Nadat het grove veil zooveel mogelijk is verwij-
