door A.A. van der Schans
DE POSITIE VAN DE GOUDSE PREDIKANTEN TIJDENS EN
NA DE POLITIEKE ONTWIKKELINGEN VAN 1787 EN 1795
33
een bewerking van de MO-scriptie van de auteur: A.A. van der Schans, De kerk op
van gereformeerde en patriotsgezinde predikanten in Gouda tijdens en na de poli
tieke ontwikkelingen van 1787 en 1795 (1787-1802). Bodegraven 1986. Alle verwijzingen naar ongepu
bliceerde bronnen zijn in dit artikel achterwege gelaten.
Tot voor enige decennia is onze achttiende eeuw in zijn geheel door de
meeste historici stiefmoederlijk behandeld. Vooral over het laatste kwart
van de achttiende eeuw is de laatste tientallen jaren echter veel gepubli
ceerd. We denken dan met name aan de patriottentijd en het hiermee sa
menhangende Verlichtingsdenken. Wel hebben de meeste publicaties hierover
het nationale gebeuren tot onderwerp en leent vooral wat zich op lokaal
en provinciaal niveau afgespeeld heeft, zich voor nader onderzoek. Dat
hiermee inmiddels een begin is gemaakt, bewijzen de vele patriotten-scrip-
ties', die de laatste jaren verschenen zijn. Voor wat Gouda betreft noemen
we hier de scripties van Ter Bogt, Knoops en Oussoren (1). Ze vormen al
le, behalve een noodzakelijke aanvulling op het gedateerde werk van Van
Hattum over de patriotten te Gouda (2) en een correctie op het hier en
daar ongenuanceerde schrijven van Muylwijk over Gouda's historie (3), ook
een eigentijdse benadering van de desbetreffende historische stof.
Er bestaat echter weinig literatuur, die op lokaal niveau de gevolgen
de ontwikkelingen van 1787 en 1795 voor de predikanten nagaat. In de
dissertatie van de oud-Gouwenaar C. Huisman wordt opgemerkt, dat over
het algemeen de gereformeerde predikanten in 1795 hetzelfde lot trof als de
patriotsgezinde predikanten in 1787 (4). In dit artikel willen we de posi
tie van gereformeerde en patriotsgezinde predikanten in Gouda ten gevolge
van de gebeurtenissen in 1787 en 1795 nagaan. We willen dit doen tegen
de achtergrond van de verhouding tussen kerk en staat in die tijd en de
vraag stellen of en op welke wijze de geproclameerde scheiding van kerk
en staat in de praktijk effect resulteert. Een goede gelegenheid hiervoor
biedt een onderzoek naar de verbanning van de sterk orangistische predi
kant Bussingh.
Ten tijde van de politieke omwenteling in Gouda in 1787 telt de Goudse ge
meente vijf predikanten. Deze zijn: P.Th. Couperus, D.J. Metske, S.F. de
Moraatz, J.A. Smit en J. de Visscher. Drie van hen hebben direct met de
politieke troebelen te maken gehad. De predikanten Smit en De Visscher
zijn op 18 september, op de tijding van de aantocht der Pruisen naar Am
sterdam gevlucht. Ds Smit heeft zich later verdedigd door te zeggen dat
hij zijn vrouw in veiligheid wilde brengen. Dit doet reeds vermoeden dat
hij van de 'orde-herstellersniet veel goeds verwachtte. Naar zijn zeggen
had hij de bedoeling zo snel mogelijk naar de gemeente terug te komen,
maar door de schrikbarende berichten, die hij uit Gouda ontving, zag hij
zich genoodzaakt tweeëneenhalve maand weg te blijven. Ds de Visscher,
van wie we verder geen reden voor zijn absentie vernemen, keert na twee
weken weer terug. Volgens Muylwijk heeft hij gematigd met de patriotten
meegedaan (5). Ds Couperus woont op het moment van de beroeringen in
Gouda een vergadering van het departement van de Oeconomische Tak der
Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen bij. Zijn zoon, de baljuw, die
als een vurig patriot bekend staat, zou tijdens de woelingen in Gouda om
gekomen zijn. Dit laatste blijkt een loos gerucht te zijn. Vader Couperus
keert pas na ruim drie maanden naar Gouda terug. Van de twee overige
predikanten, De Moraatz en Metske is niet bekend dat hun gedrag beïn
vloed is door de gebeurtenissen van 1787. Ds de Moraatz is tijdens de
verwikkelingen vijfenzeventig jaar, voortdurend sukkelend en bijna niet in
staat zijn dienst waar te nemen. Van ds Metske is bekend, dat hij wat zijn
politieke kleur betreft, orangistisch is.
Dit artikel is een bewerking van de MO-scriptie van
de wip. De positie van gereformeerde en patriotsgezinde predikanten in Gouda tijdens
van
In
