Het kaartmateriaal
De manuscriptkaarten
50
De kaarten kunnen onderverdeeld worden in manuscript- of handschriftkaarten, en gedrukte
kaarten. Deze laatste komen voor als losse exemplaren, maar ook gebonden in atlassen.
Bij de fraaie schilderijkaart uit circa 1520 staat eveneens de Hollandsche IJssel centraal.8
Deze kaart is het mooiste voorbeeld van picturale kartografie in het streekarchief. De rivier
met de aangrenzende landerijen is in kleur op perkament geschilderd. Het gebied is
perspectivisch weergegeven, waardoor de stadsprofielen opvallen en duidelijk herkenbaar
zijn. Volgens Geselschap kan de kaart worden toegeschreven aan Pieter Crabeth, vader van
de bekende glazeniers Dirk en Wouter Crabeth.9
Ook deze kaart is op het zuiden georiënteerd. Het gekarteerde gebied is vrijwel
identiek aan dat op de vorige kaart en is er mogelijk ook op gebaseerd en naar geschilderd.
De oudste en meest intrigerende kaarten zijn te vinden in het Oud Archief van Gouda; zij zijn
meestal in opdracht van de stad Gouda voor een speciaal doel (bijvoorbeeld rechtspraak bij
een geschil) gemaakt. Chronologisch gerangschikt geven zij dan ook een uniek verslag van de
historisch-geografische ontwikkeling van het gebied, waarin Gouda min of meer centraal ligt.
Hieronder volgt een summier overzicht van enkele belangwekkende kaarten in relatie tot de
geschiedenis van Gouda en omgeving.
De oudste kaart uit het archief, één van de weinige vijftiende eeuwse kaarten van
Nederland, dateert uit 1498.3 - Een schetsje uit 1307 van een gebied ten oosten van
Aardenburg geldt als het oudste kartografisch document van Nederland.4 - De Goudse kaart
behoort bij stukken, die handelen over het verbeteren en verdiepen van de Hollandsche
IJssel5 en draagt aan de achterzijde van de kaart dan ook de titel "Van der Ysele - oude loop
van den Yssel". Het is een schetsmatig overzichtskaartje van de waterbeheersing in het
gebied tussen Merwede en Oude Rijn. De maker ervan is niet bekend. De blokken tekst in
het kaartbeeld vertolken de verschillende "opinien" over het verdiepen en bevaarbaar
houden van de Hollandsche IJssel. Hierbij worden zowel de negatieve effecten van de
voorgestelde waterbeheersing genoemd, die "tot bederffenisse vant lande" zouden leiden,
als de positieve "tsoude de ysel diepen ende tlant vet en vruchtbarich maken". Bij de
archivalia is een vrijwel identieke schets gevonden uit dezelfde tijd, maar met andere
aanvullende teksten.6
In tegenstelling tot wat tegenwoordig algemeen gangbaar is, ligt niet het noorden maar
het zuiden boven; de kaart is in dit geval dus op het zuiden georiënteerd. Kaarten kunnen op
alle mogelijke windrichtingen georiënteerd zijn, afhankelijk van de vorm van het
weergegeven gebied, de vorm van de drager, of het idee van de maker.
De schaal van de kaart is, onder voorbehoud, te stellen op ongeveer 1:100.000. Deze
terughoudenheid bij het vermelden van de schaal heeft te maken met het feit, dat pas in
1533 de driehoeksmeting werd uitgevonden. In dat jaar publiceerde Gemma Frisius, professor
in de wiskunde en medicijnen aan de Universiteit te Leuven, een opzienbarende methode
voor driehoeksmeting. Tevoren baseerde de landmeetkunde zijn gegevens nog op het
onnauwkeurige afstand meten tussen de verschillende punten. Nu was het mogelijk om
uitgaande van twee punten de ligging van het te bepalen derde punt te berekenen.7 Dankzij
deze nauwkeurige en tijdsbesparende methode werden vooral grotere gebiedsoppervlakten
meer naar de werkelijkheid in kaart gebracht.
