De protestantse Walvis
door dr. P.H.A.M. Abels
bibliotheek streekarchiefdie;
Inleiding
In de loop van de zeventiende en achttiende eeuw kreeg iedere zichzelf respecterende
stad in de Republiek der Verenigde Nederlanden zijn eigen stadsgeschiedenis. Vaak
waren het stedelijke regenten met een surplus aan vrije tijd, die de veder ter hand
namen om een bijdrage te leveren aan de verspreiding van de goede naam en faam
van hun woonplaats. Delft kreeg zo zijn Van Bleijswijck, Leiden zijn Orlers, Am
sterdam zijn Wagenaar en zelfs een kleine stad als Oudewater kreeg een Beschryving
dankzij de plaatselijke schout Van Kinschot. Naast regenten waren het vooral gere
formeerde predikanten, die over voldoende intellectuele bagage en tijd beschikten om
zich te wijden aan zo’n stadsgeschiedschrijving. Samuel Ampzing bezong bijvoor
beeld al vroeg de lof der stad Haarlem, terwijl de predikantdichters Jacobus Revius
(in het Latijn) en Arnold Moonen (in de landstaal) de lotgevallen van de Hanzestad
Deventer te boek stelden. De Goudse historieschrijver Ignatius Walvis vormt als
(oud-)katholieke pastoor een vreemde eend in deze historiografische bijt.'
De vraag dringt zich dan ook op hoe het mogelijk is geweest dat uitgerekend een re
presentant van een in die tijd clandestien kerkgenootschap, met impliciete steun
vanuit een hem in principe vijandig gezinde overheid, zich kon ontpoppen als dé
stadsgeschiedschrijver van Gouda. Ook is de vraag gewettigd, of de bijzondere reli
gieuze en maatschappelijke positie van de auteur van invloed is geweest op de
onderwerpskeuze en de toonzetting van zijn Beschryving der stad Gouda2 Helaas is
het verre van eenvoudig om deze vragen te beantwoorden, omdat tot op heden zeer
weinig bekend is over de wordingsgeschiedenis van het boek. De belangrijkste bron
is nog steeds Walvis zelf, namelijk hetgeen hij hierover meedeelt in zijn Voorreden
op het betreffende werk.
Een onbekend manuscript over “Goudsche onkatolijke kerkzaken”
29
1 Zie het overzicht van alle werken waarover de Amsterdamse stadsgeschiedschrijver Wagenaar kon
beschikken in: L.H.M. Wessels, Bron, waarheid en de verandering der tijden. Jan Wagenaar (1707-
1773), een historiografische studie (diss. Nijmegen), Den Haag 1997, 500-501
2 De volledige titel luidt: JJohannes] Wfalvis], Beschryving der stad Gouda, bevattende een verhaal
van stadsgrondleggingen, waterstroomen, vryheeren, gelegendheid, hooftneringe, rechtsgebied,
handvesten, regeeringe, regeerders, overdragten niet andere steden, voomaame gebouwen, godshuy-
sen, schooien, geleerde mannen, verwisselde regeeringe, kerken, kloosteren, kapellen en beruchte
vrome mannen, Gouda-Leiden 1714