Het uiterlijk van een galgenveld
broer Jan Breughel de Oude op zijn “Triomf van de Dood’
In de schilderkunst worden, zeker in de zestiende en zeventiende eeuw, de galgen
velden niet vergeten. De galgen zijn meestal goed voorzien van galgenaas aan één-,
twee- of driestijlige galgen, maar de meeste galgenvelden ogen op schilderijen vaak
als een samenraapsel van sprietjes, rondjes en raderen. Op “De Kruisdraging” van
Pieter Breughel de Jonge bestaat de gerechtsplaats van Christus uit een wirwar van
dunne staakjes met uitsteeksels, de kruisen, galgen en een enkel rad. Het wemelt op
het galgenveld van mensen, en het lijkt of iedereen met zijn eigen zaken bezig is;
volwassenen onderhandelen of praten met elkaar, kinderen spelen en heel wat ruiters
te paard bewegen zich over de plaats. Dit Golgotha uit het begin van de zeventiende
eeuw is opgebouwd uit verschillende elementen van de bijbelse schedelplaats en
een middeleeuws galgenveld. Behalve op deze schedelplaats zijn afbeeldingen
van kruisen op het galgenveld geen toeval, omdat “cruce” ook wel de benaming was
voor het dwarshout van een ingegraven staak of galg de zogeheten “galgestoc”, en
oorspronkelijk hadden “galge en cruce” dezelfde betekenis,4' die dan ook op de
gerechtsplaats van Breughel wordt verbeeld. Op “De triomf van de Dood” uit 1626
van Pieter Breughel de Jonge bestaat het galgenveld ook uit een mengeling van
halve galgen, galgen met twee stijlen, raderen en een kruis, dat kruis was door zijn
1,42 in 1597 weggelaten.
In 1871 verdween de naam van “gerecht” uit de pachtcontracten en heette
het de verhuur van het grasgewas aan Schielandsch Hoge Zeedijk van de kaarsen
fabriek Gouda tot de “roomschen” kerk van Moordrecht. En in 1914 plande Pro
vinciale Staten Zuid-Holland bij het “galgenveld” de bouw van een nieuwe schut
sluis, de Julianasluis.40
De Alpherwetering, die in de voorgaande eeuwen de grens van het oude
rechtsgebied van de stad Gouda had uitgemaakt, verdween en het “gerecht” be
reikte zijn definitieve eindbestemming. De bouw van de Julianasluis duurde van
1931 tot 1935 en in diezelfde tijd voerde men ook de bijkomende waterwerken uit.
Toen de dijken van de Voorhaven werden opgeworpen, verdwenen de laatste res
ten van het galgenveld, dat ongeveer, nog steeds buitendijks, bij de overgang van
de Sluisdijk en de Schielandsch Hoge Zeedijk-oost ter hoogte van het Vissertje te
situeren valt. De aandacht is tot nu toe uitgegaan naar zaken als de functie en lig
ging van het Goudse galgenveld, maar ook de architectuur van een gerecht was
tamelijk tijdgebonden.
13
40 D.L. de Jong, ‘De Gouwe’, 169
41 Zie Middelnederlands Woordenboek onder ‘cruce’
42 Pieter Breughel de Jonge (1564-1637/8) en Jan Brueghel de Oude (1568-1625); een Vlaamse schilders-
familie rond 1600 (Lingen 1998), 54-59 voor ‘De Kruisdraging’ en 76-77 voor de ‘Triomf van de Dood’