De eerste bron die van invloed was op de Criminele Ordonnantiën was het
werk van Philips Wieland (pirn 1441-1520), sedert 1504 ondervoorzitter van de
Grote Raad van Mechelen en vooral beroemd door zijn “Practycke Criminele”
een verhandeling over het strafrecht en strafprocesrecht. Het werk van de jurist
Joost den Damhouder (1507-1581), hoofdzakelijk gebaseerd op de verhandelin
gen van Wielant, veroverde de markt echter en verscheen omstreeks halverwege
de zestiende eeuw in het Latijn, Nederlands, Frans en Duits. De talloze herdruk
ken getuigden van de grote invloed op het gebied van strafrecht en strafproces
recht.48 De andere bron was de strafrechtspleging, tot stand gekomen onder Ka
rei V, en werd dan ook kortweg de “Carolina” genoemd, naar de Constitutie
criminalis Carolina van 1532, vastgesteld op de Rijksdag in Regensburg. Maar
voor die totstandkoming van de Ordonnantiën in 1570 werden al heel wat plak
katen afgekondigd tegen de toenemende misdadigheid.
Al vroeg in de zestiende eeuw waren in de ogen van Karel V vooral de schikkin
gen van de stedelijke gerechten bij doodslag een doorn in het oog. Die rechtspraak
om door middel van schikkingen strafvervolging bij doodslag te voorkomen was
van oudsher vooral gericht op de handhaving van de rust en vrede binnen de ste
den. De daders werden verbannen, moesten op bedevaart of kregen een boete en
een vrede opgelegd, een door het gerecht opgelegde verzoening van beide partijen;
op vredebreuk stond overigens de doodstraf en confiscatie van goederen.49 Deze
schikkingen om strafvervolging te voorkomen garandeerden niet alleen de rust in
de steden, maar spekten tegelijkertijd ook de stedelijke kas, en dat laatste zorgde
ervoor dat de steden met moeite de compositie of het schikkingenstelsel loslieten.
Na 1544 waren schikkingen bij doodslag niet meer mogelijk, behalve als het
slachtoffer verwond was of in geval van noodweer.50 Omstreeks deze tijd begon
ook een toename van doodstraffen zichtbaar te worden.
In de criminele vonnisboeken van Gouda worden vanaf 1447 vonnissen op
getekend, en zij geven inderdaad blijk van bovenstaande gang van zaken, want pas
in 1547 wordt het eerste doodvonnis gewezen en voltrokken.Dat impliceert zeker
niet dat er voor die tijd geen doodstraffen zouden zijn voltrokken.
48 Zie cd-rom Middelnederlands van Instituut voor Nederlandse Lexicologie (Den Haag 1998) onder
Damhouder, Pract Crim. Het werk van Den Damhouder was op een enkele aanvulling na identiek aan
de Practycke crimenele van PhilipsWielant. In 1618 verscheen onder andere een uitgave, gedrukt in
Rotterdam, met daarbij 'Ordonnantie op ‘t stuck van de Criminele Justitie in dese Nederlanden
49 Rollin Couquerque en Meerkamp van Embden e.d., Rechtsbronnen, 48. In 1410 werd het Leidse
vrederecht overgenomen door de stad Gouda.
50 Groot Placaetboeck, inhoudende de placaten ende ordonnantiën van de Hoogh Mogende, de Hee-
ren Staten Generael der Vereenigde Nederlanden, ende van de Edele Groot Mogende, de Heeren
Staten van Hollandt ende Frieslandt, mitsgaders van de Edele Mogende Staten van Zeelandt (‘s Gra-
venhage 1658) 1 1322 Placaet van keyser Karei 1544
16
