Voor Utrecht en Amsterdam bestaan studies van de misdaad respectievelijk tot in
de vijftiende en de zestiende eeuw.53 Het aantal doodstraffen in Utrecht van 1316
tot 1451 bedroeg 8,8 van het totale aantal misdrijven; boeten, verbanningen en
opgelegde bedevaarten maakten 81,1 van het totaal uit.54 In Amsterdam werden
van de jaren 1524 tot en met 1552 in 8% van de gevallen doodstraffen toegewezen
op een totaal van 2278 misdaden, terwijl boeten, verbanning en bedevaarten 55
van het totaal uitmaakten.55 Voor Gouda zijn het aantal doodstraffen wel bekend,
maar nog niet het totale aantal misdrijven, zodat accumulatie vrij moeilijk is aan te
tonen.56 Wel is in de plakkaatboeken een duidelijke toename van de strafmaat te
constateren, die de situatie in Gouda weerspiegelt.
In de plakkaatboeken van de Staten Generaal van de Verenigde Nederlanden spra
ken de verordeningen op rechtsgebied zich steeds duidelijker uit over de toepas
sing van de doodstraf. Vooral de toenemende landloperij en bedelarij waren daar
debet aan. Gedeeltelijk is de oorzaak van de groeiende misdaad te vinden in het
verslechterende sociale en economische klimaat, dat nu onbesproken moet blijven,
maar in de literatuur veelvuldig aan de orde komt57. Zo lag bijvoorbeeld in de ver
ordening van Karel V in 1531 voor de overheid de kern van alle kwaad in de
leegloperij en in het gebrek aan scholing en/of beroepsonderwijs, waardoor een te
zware financiële druk werd gelegd op de armeninstellingen en de stedelijke kas.
In 1416 werd Pieter Claesz onthoofd voor de “halle”, de toenmalige oude
vleeshal, later brouwerij “de Zwaan”en nu de Hoge Gouwe 59.51 Pieter Claesz
werd onthoofd omdat hij vredebreuk had begaan, hij had de voorwaarden van een
vonnis tot verbanning overtreden en meestal stond hier de doodstraf op. Vanuit de
stadsrekeningen is soms eveneens een glimp op te vangen van executies zoals in
1489 worden de lichamen van meerdere terechtgestelden begraven52 In weerwil
van de executies van voor de tweede helft van de zestiende eeuw is de toename
van het aantal doodstraffen vanaf die tijdsperiode opvallend.
17
51 Rollin Couquerque en Meerkamp van Embden e.d., Rechtsbronnen, 80
52 OA-1153 f21
53 J.E.A. Boomgaard, Misdaad en straf in Amsterdam. Een onderzoek naar de strafrechtspleging van
de Amsterdanse schepenbank 1490-1552 (Zwolle 1992) en J.A. Berents, Misdaad in de middeleeu
wen. Een onderzoek naar de criminaliteit in het laat- middeleeuwse Utrecht. Proefschrift 1976
54 Berents, Misdaad in middeleeuwen, 53
55 Boomgaard, Misdaad en straf in Amsterdam, 183.
56 Dit artikel is een onderdeel van een onderzoek naar de misdaad in Gouda, alleen het aantal dood
straffen zijn tot nu toe met behulp van de vonnisboeken bekend.
57 Zie voor een onderzoek naar de oorzaken van de misdaad F. Vanhemelrijck, Misdadigers tussen
rechter en beul 1400-1800 (Antwerpen/Amsterdam 1984) en F. Egmond, Op het verkeerde pad. Ge
organiseerde misdaad in de Noordelijke Nederlanden 1650-1800 (Amsterdam 1994)