1600:
1620:
1640:
7
13
18
1660: 21
1680: 22
1700: 25
1720: 25
1740: 24
1760: 22
1780: 19
1800: 15
1820: 14
1840:
1860:
1880:
15
12
13
1900: 10
1920: 4
Tabel: Aantallen pottenbakkerijen in Gouda van 1600 tot 19205
3
Zij en hun nakomelingen hebben een aantal bedrijven gesticht waarvan sommige
een buitengewoon lange levensduur hebben gehad. Het omstreeks 1600 door Hen
drik Bastiaansz. van Gheesberge aan de Koningstraat opgerichte Wapen van Vlaan
deren wordt pas in 1865 beëindigd met het vertrek van Egidius Lankhorst. Ook aan
de Nieuwehaven is tussen 1615 en 1903 zonder onderbreking gewerkt. De Friese
pannen- en tegelbakker Dirk Wopkensz. was de initiatiefnemer, zijn zoon Jan Dirksz.
Pottebakker zette het bedrijf voort, maar legde zich uitsluitend toe op aardewerk en
noemde zijn nering 'De Groene Spaarpot'.4 Deze naam is tot aan het eind door de
laatste firmant, J.C. Bokhoven, in ere gehouden.
De pottenbakkerijen waren vanouds gevestigd in de binnenstad: Nieuwehaven, Ko
ningstraat, Vlamingstraat, Peperstraat, Spieringstraat, Drapiersteeg. Vanaf het mid
den van de zeventiende eeuw werd de Koningstraat, nu de westzijde van de Raam,
het belangrijkste concentratiegebied. Het betrof een strook die vrij recent aan de
binnenstad was toegevoegd en goede ontwikkelingsmogelijkheden bood. Buiten de
Potterspoort zijn in de zeventiende eeuw drie bedrijven gesticht; aan het begin van
de achttiende eeuw waren die alweer verdwenen.6
In de loop van de zeventiende eeuw ontwikkelde het pottenbakkersambacht zich
voorspoedig, tegelijk groeide het aantal tabakspijpenmakers explosief en het werd
duidelijk hoezeer deze disciplines elkaar nodig hadden. Immers, de pijpenmakers
benutten de pottenbakkersovens voor het bakken van hun pijpen, waarmee de pot
tenbakkers tussen 1650 en 1750 een grote en solide bron van inkomsten verwier
ven; hiermee konden ze de eerste grote aanval op hun bestaanszekerheid pareren.
4 Zie voor de opeenvolgende eigendomsoverdrachten het Repertorium dr. CJ. Matthijs op de
studiezaal van het Streekarchief Hollands Midden (SAHM) te Gouda; voor het Wapen van
Vlaanderen deel Raam, kad.nr. D 844; voor De Groene Spaarpot deel Nieuwehaven, kad.nr. B
275.
5 Getracht is de bedrijfsduur en de locaties van alle pottenbakkerijen vanaf 1600 te achterha
len. Daarbij is gebruik gemaakt van een groot aantal archiefbronnen, die worden genoemd in
de lijst aan het eind van dit artikel.
6 Hoewel vaak is verondersteld dat in verband met het brandgevaar vestiging van pottenbak
kerijen binnen de singels aanvankelijk was verboden, is daarvoor geen bewijs gevonden. Ar
chivalisch en archeologisch is aangetoond dat al in de veertiende eeuw pottenbakkers in de
stad woonden en werkten. Wel was er een zekere regulering; zo werd op 4 november 1681
door de Vroedschap vastgesteld dat pottenbakkerijen alleen mochten worden gevestigd in
straten die uitkwamen op de Vest. Een aanvraag voor de Turfmarkt werd om die reden afge
wezen. (SAHM, Stadsarchief Gouda, inv.nr. 56, f.166)
