“Huut der Goude”
Jan-Willem Klein
21
In een publicatie van Kathryn Rudy wordt de aandacht gevestigd op het Goudse
Birgittenklooster als mogelijke producent van houtsneden.1 Zij betoogt dat de Birgit-
ten eind vijftiende/begin zestiende eeuw experimenteerden met boekversiering door
middel van houtsneden, die zij rechtstreeks afdrukten op de beschreven of nog te
beschrijven perkamenten bladzijden van de codex. Rudy maakt twee Goudse Psal-
ter-breviaria bekend, waarvan de tekst in handschrift is, maar de versiering is aan
gebracht door middel van direct op het perkament gedrukte houtsneden.2 De mar
ges rondom de houtsneden zijn in het ene geval (Rio de Janeiro, Bibliotheca Natio
nal) met de hand versierd met versieringsmotieven die typerend zijn voor Gouds
penwerk, de zogenoemde ‘auberginestijl’.3 In het andere geval (Olim Londen,
Maggs) zijn er door middel van houtblokjes versierde randen aangebracht. De hout
sneden zelf zijn met de hand ingekleurd.
We kunnen stellen dat Gouda in de laatste decennia van de vijftiende eeuw een
centrum van houtsnedenproductie was. Gouda had weliswaar niet de primeur van
figuratieve houtsneden in boeken, maar er zijn er wel de meeste toegepast.
Alleen al het feit dat Gheraert Leeu het vaakst van alle incunabeldrukkers van
houtsneden gebruik heeft gemaakt, geeft voedsel aan de veronderstelling dat
Gouda een productiecentrum van houtsneden geweest is. Maar waar werden al
die houtblokken gesneden? Er zijn enkele indicaties dat dat bij de Birgitten ge
beurd kan zijn.
Birgitten
Het Birgittenklooster Mariënsterre te Gouda werd in 1476 door de zeer devote
Margaretha van York gesticht.4 De orde van de H. Birgitta was de enige orde met
dubbelkloosters, dat wil zeggen kloosters met een aparte mannen- en vrouwenaf
deling. Voor het gemak zal ik hier spreken van het Birgittenklooster en Birgitten,
maar bedoel daar zowel de mannen als de vrouwen (eigenlijk: Birgittinessen)
mee.
Een laat-middeleeuws productiecentrum van houtsneden?
1 Rudy 2014
2 De handschriften zijn: Rio de Janeiro, Bibliotheca Nacional, Ms. 50.3.19 en Olim Maggs, Londen
(tegenwoordig in privébezit). De combinatie Psalter en brevier is typisch voor de Birgitten in de Ne
derlanden.
3 Zie Korteweg 1992, p. 69-70; Klein 1989. ‘Penwerk’ is een versieringstechniek in handschriften die
aangebracht is met pen en gekleurde (meestal rode of rode en blauwe) inkt. De ‘auberginestijl’ is
vernoemd naar een versieringsmotief dat enige gelijkenis vertoont met aubergines, augurken of
komkommers.
4 Over het klooster vooral Taal 1960, passim; een handige korte kloostergeschiedenis in Goudriaan
2001, p. 206-211
