3 I f r x In de woonwijk Zuidplas is een erf naar haar genoemd Straatnamen moeilijk uit te spreken |j|l t - I haar man Floris de Vierde in Rijnsburg begraven, b maar in de abdij van Loosduinen. Devotie Holland ’s-Gravenzande Ouders Jacht Huwelijk Loosduinen WADDINXVEEN - De Waddinxveense woonwijk Zuidplas heeft een Machtelderf. Wie was deze vrouw, die in het jaar 1233 aan de wieg stond van Waddinxveen en die moeite en verdriet niet be spaard bleef? In 1267 overleed zij Ze werd niet bij Brabant Cope Kinderen Beroemde dochter Invloed Begunstigster Waddinxveen Woonplaats WH I O 't Hs"1 z*? Pagina 11 WEEKBLAD VOOR WADDINXVEEN - WOENSDAG 17 FEBRUARI 1988 Leven van Machteld ging niet over rozen door C. Neven Dit is het Machtelderf in de woonwijk Zuidplas. (Foto: Sjaak Note- X ten van de Oude Rijn. Het waren Niko laas van Gnepwijk, herbaren van Aals meer en Woubrecht. Floris verkocht hen ”het land, dat genoemd wordt Waddinxveen”. Het begin van de ge schiedenis van een dorp in het graaf schap Holland. Machteld komt in de oorkonde, welke die dag werd opgesteld voor als ”domi- na Machteldis comitessa Hollandje”. Als getuige, niet als figurante. ’’Gravin van Holland, staat er trots. Dochter van de machtige hertog van Brabant. de in de middeleeuwen gebruikte jaar stijl, al niet toe kon leiden. Van welke aard de devotie was, die Machteld in Holland propageerde, valt niet moeilijk te raden. De band van het Brabantse hof met de nieuwe religieuze bewegingen was in die jaren zeker nauw. WADDINXVEEN - In de ge meenteraadsvergadering van woensdag 26 september 1984 viel het besluit om in de woonwijk Zuidplas vier straatnamen met his torische namen te sieren. Er kwam vanaf dat moment een Floriserf, een Herbarenerf, een Woubrech- terf en een Machtelderf. Dit raadselvoorstel kwam om in houd te geven op de suggestie bij de benoeming van straten enig ver band te leggen met het ontstaan van Waddinxveen in 1233, welke 750-jarig bestaan in 1983 drie maanden lang met tal van activitei ten is gevierd. Maar het voorstel was tevens een aanvaardbaar alternatief tegen de eerder gepresenteerde ’’moeilijke” historische namen. bij in 1249: een kadootje van haar zoon graaf Willem. Van alle kloosters of be gijnhoven die de gravin-weduwe ooit begunstigd heeft, betrof de laatste schenking van haar leven toch weer ’s- Gravenzande. Een stuk land aldaar tus sen de begijhof en de watering; voor de begijntjes. In het Holland van de dertiende eeuw had ze duidelijk haar invloed op politiek, cultureel en religieus terrein. De dochter van de Hertog de Eerste van Brabant, een geducht kruisvader, en van de jong 'gestorven hertogin Machteld van Bou logne trouwde omstreeks 1225 met de •man die op 4-jarige leeftijd al met haar verloofd was: Floris de Vierde. Hertogin Machteld van Brabant - want zo heette de vorstelijke vrouw van wie meer dan zeven eeuwen ons scheiden - was de grootmoeder van de bij iedere Nederlander wel bekende Floris de Vijfde, die in het even bekende jaar 1296 zo ellendig aan zijn eind kwam. Vergeleken met Brabant was Holland een pover staatje. Machtelds vader en de graaf van Holland raakten met el kaar in oorlog. Weliswaar gelukte het de Hollandse graaf om met zijn legertje Brabant binnen te komen, doch ver kwam hij niet. Hij maakte van de gelegenheid gebruik om het kersvers gestichte ’s Hertogen- bosch te plunderen, doch spoedig ver scheen hertog Hendrik van Brabant met een groot leger en nam de Hollandse graaf gevangen. Dordrecht - centrale post voor het hele Hollandse tolsysteem - ging bij die gele genheid voor de graaf in zoverre verlo ren, dat hij de hertog als zijn leenheer moest erkennen. En de Brabantse kooplieden kregen tolvrijdom voor de gehele beneden-Rijn. Brabant was een machtig land. Holland zou er de invloed terdege van ondervinden. Dat Machteld een warm plekje in haar hart had voor dit dorp, zagen we reeds hiervoor. Na het overlijden van haar man heeft ze hier haar gehele verdere leven gewoond. Vooral in de jaren, dat zij geen regentschap meer had uit te oe fenen, heeft ze van hieruit het geestelij k leven in Holland getracht te bevorde ren. Kerken en kloosters konden op haar steun rekenen. Dat ondervond de pries ter in ’s-Gravenzande, die in 1239 door Machteld bedacht werd met de op brengst van de ’’smalle tienden”. Dat Vader Hendrik I van Brabant was niet voor de poes. Wanneer hij bij het flak kerend haardvuur zijn dochters ver haalde van zijn tocht naar het Heilige Land, moet het Machteld wel snel dui delijk geweest zijn dat haar vader een geducht kruisvaarder was. In de slag bij Beiroeth voerde zijn ba nier de Christenen naar de overwin ning, maar daarna werd het in het kruis- vaardersleger zo’n janboel dat de Bra bantse hertog daar verder beter over kon zwijgen. Terug in eigen land vocht Hendrik heel wat af. Niet alleen met de graaf van Hol land, maar ook tegen die van Gelre en bovenal was hij de schrik van de bis- schop van Luik. Reeds jong verloor Machteld haar moeder, de vrouw naar wie ze vernoemd was: Machteld van Boulogne. Het is niet toevallig dat de grafelijke re sidentie juist temidden van de wildrijke bossen aan de binnenkant van de dui nen verrezen is. De jacht met de huilen de meute was een zeer geliefde sport, en een goed stuk wild gaf een prettige af wisseling op de dis. Meestal lukte het wel een hert neer te leggen. Een enkele maal zelfs een oe- Dat huwelijk tussen de beide vorstelijke ros. Ook zo’n dier kwam op de grafelij- kinderen werd omstreeks 1225 geslo ten. Het leven van Machteld ging niet over rozen. Ze was jong weduwe en twee van haar zoons gingen haar voor in het graf. Haar beroemdste dochter was Marga retha van Hennenberg. De door het Machtelderf in Waddinxveen tot leven gekomen vrouw had in Loosduinen een kerk, die alles met haar te maken had. Ze is hier ook begraven na haar overlij den op 22 december 1267. De nieuwe graaf van Holland tapte uit een geheel ander vaatje dan wijlen zijn broer. Hij knoopte politieke contacten aan met Brabant. Om zijn gezindheid te onderstrepen bracht hij een verloving tot stand tussen zijn zoontje Floris en het hertoginnetje Machteld. Floris was toen een knulletje van vier jaar! Die transactie was voor de Hollandse graaf bepaald geen koopje. Uit een oor konde blijkt, dat in het verlovingsjaar 1214 de oude grafelijke hof in Haarlem, samen met andere grafelijke bezittin gen de bruidschat moest opbrengen voor Machteld, de dochter van Hendrik I van Brabant die wordt uitgehuwelijkt aan Floris de zoon van graaf Willem I. Overigens stond de kerk, die Francesco Carletti bezocht had, niet in ’s-Graven- zande, maar in Loosduinen. Een kerk, die alles met Machteld te maken heeft. Omstreeks 1230 hadden Floris IV en zijn gemalin Machteld grond geschon ken voor het bouwen van een klooster op hun eigen domein in Loosduinen. Kort daarna, op 19 februari 1230 ver klaarde Wilbrand, bisschop van Ut recht, dat hij op verzoek van de graaf van Holland en Machteld van Brabant de kapel te Loosduinen met de grond waarop deze gelegen is terwille van het te stichten klooster in zijn bijzondere bescherming genomen. Op verzoek van Floris werd de abdij in 1233 opgenomen in de orde van Ci- teaux. Kort voor zijn dood begiftigde hij het vrouwenklooster met de kapel, land, een huis en een boomgaard. Bij de stichting had hij e.e.a. reeds toegezegd. Tussen 1230 en 1234 werd gebouwd aan de kloosterkerk, opgetrokken tegen de oude hofkapel. De drie oostelijke vak ken van het schip, in die jaren opgetrok ken, bestaan nog altijd. Floris maakte schulden voor de bouw, die na zijn dood werden afgelost door zijn broer Willem. De muren van de kerk vormen een voorbeeld van zeer vroege Scheldego- tiek en stemmen overeen met het gelijk tijdig opgetrokken woonkwartier op het Binnenhof. Machteld schonk in 1235 opnieuw land aan de abdij en gaf haar tevens het recht om 300 schapen te laten grazen te ’s- Gravenzande. Dochter Aleid bedacht de abdij later met het recht jaarlijks 15 varkens te laten weiden in de Haarlem merhout. In haar testament dacht ze zelfs aan nog meer dan varkens alleen. Gravin-weduwe Machteld bezorgde het klooster in 1253 vrijdom van grafelijke lasten. De vrouwendevotie is door haar op al lerlei wijze bevorderd. Ze heeft het ged aan, bezield met de volharding die het Brabantse huis eigen was. Op de 22e de cember van het jaar 1267 is Machteld overleden. Niet bij haar man Floris IV te Rijnsburg werd ze begraven, maar in de abdij van Loosduinen. Machteld van Brabant was de dochter van de hertog van Brabant. Brabant lag ten oosten van de Schelde en het strekte zich uit van de Sambre tot Tiel. Zijn vorsten beschouwden zich als de erfge- namen van de hertogen van Lotharin- - gen en noemden zich dus: hertog van Lotharingen. Maar dat vonden de Duitse keizers, nog altijd hun leenheren, te aanmatigend klinken. Daarom wilden ze niet verder gaan dan de titel: hertog van Brabant. Een hertogdom was het zo in ieder ge val. Wel gaf die weidse titel geen bijzon dere rechten meer boven de graven, maar het was toch een zinvol ornament: Brabant was het grootste vorstendom van de Nederlanden en geen gewest was zo massief en zo goed georganiseerd, geen landsheerlijkheid zo hecht met het volk verbonden. Vroeger dan enig ander landvorst heb ben de hertogen van Brabant het grote belang van de handel en van de burgeri- jen begrepen en ze zijn mild geweest In 1983, bij het 750-jarig bestaan van Waddinxveen, stelden Burge meester en Wethouders namelijk de gemeenteraad voorer mee in te stemmen bij de benoeming van een deel van de straten in de Zuidplas een relatie te leggen met de stich ting van Waddinxveen in 1233. Voorgesteld werd: Graaf Florisco- pe, Herbarencope, Woubrechtco- pe, Van Gnepwijkcope en Cope- pad. Dit voorstel strandde in de ge meenteraadsvergadering van 19 april 1983. Menig raadslid vond de gekozen namen moeilijk uitspreekbaar, ge zocht en niet eenvoudig van spel ling. In dit kader was er voor Mach teld dus geen plaats. Ruim een jaar later, in september 1984 hebben B. en W gezien de be zwaren tegen te moeilijke namen getracht een aanvaardbaar alterna tief te presenteren. Zij stelden de raad voor een aantal wegen aan te duiden met Floriserf, Herbarenerf, Machtelderf, Woubrechterf. enissen van grootmoeder Machteld met zijn opvoeding weten we niets, doch we mogen aannemen dat zij de ontwikke ling van de jonge graaf (naar haar man genoemd) met belangstelling gevolgd heeft. Ze heeft nog beleefd dat Floris V zelf ging regeren. Een kleindochtertje, naar Machteld vernoemd, stierf reeds jong. Machteld overleefde ook haar schoondochter. Moeite en verdriet zijn haar niet be spaard gebleven. Machteld’s schoonzus Sophie, ge trouwd met haar broer Hendrik II was een dochter van de kort na haar dood heilig verklaarde Elizabeth, landgravin van Thüringen. Een vrouw die zich sterk aangetrokken voelde tot de religieuze-vrouwenbewe- ging die in nauw contact heeft gestaan met de minderbroeders. De laatste ja ren van haar leven sleet ze als begijn. Volgens de overlevering had deze Eliza beth drie wonderbare Mariabeelden ge schonken aan haar dochter Sophie. Die gaf twee beelden aan haar schoonzus Machteld in Holland. Uiteraard schonk de gravin één exemplaar aan haar ge liefde ’s-Gravenzande. Het andere kwam terecht bij de carmelieten in Haarlem. Het zou daar grote aantrek kingskracht hebben uitgeoefend op de gelovigen. boom). dach, vrouw moeder!” De banden tussen Brabant en Holland waren wel erg stevig aangehaald. Overi gens bleef de ’’schoonmoeder” niet het graafschap Holland.; Ze keerde terug naar haar geboorteland en bracht de rest van haar dagen door op het kasteel te Helmond. Aardig detail: Maria ver maakte de opbrengst van haar kostbaar heden aan haar dienstboden. Machteld als moeder. Een leven dat niet over rozen ging. Jong weduwe, twee zoons gingen haar voor in het graf. Willem, de grafelijke koning sneuvelde in 1256 toen zijn paard door het ijs zakte bij Hoogwoud. En Floris stierf de dood van zijn vader. In 1258 kwam hij bij een steekspel in Antwerpen om het leven. Dan was er haar dochter Aleid, inmid dels ook weduwe geworden. Deze Aleid heeft grote invloed uitgeoefend op de kleine Florisje V. Over bemoei- De beroemdste dochter van Machteld is echter nog niet genoemd: Margaretha van Hennenberg. Francesco Carletti, een koopman uit Florence, weet in 1605 te vertellen waarom zij zo vermaard ge worden was. ”In het dorp Gravenzande staat een kerk, waarin ik een grafschrift zag op een steen, die gemetseld is in de muur van de kapel van het hoofdaltaar, aan de linkerkant; hier gedenkt men het feit, dat in het jaar 1276 een gravin van Holland en Zeeland, Margaretha, 365 kinderen baarde, jongetjes en meisjes, die gedoopt werden door de bisschop van Utrecht. De meisjes werden Elisa beth genoemd, de jongetjes Jan, en al len stierven mét hun moeder op.de dag dat ze geboren werden. Men bewaart er ook twee grote koperen bekkens, die opgehangen zijn aan de wand waar het grafschrift is; hierin werden ze ge doopt”. In de 17e eeuw was de legende van gra vin Margaretha, die op Goede Vrijdag zou zijn bevallen van 365 welgeschapen kinderen, zo klein als muizen, nog zeer verbreid. Het hielp niet, dat Erasmus er al tegen gewaarschuwd had. Onvrucht bare vrouwen trokken naar die kerk, om er hun zakdoeken te gooien tegen de beide doopbekkens die Carletti gezien had. met stadsrechten en privilegiën. Wel zorgden ze ervoor dat in de steden hun landsheerlijk gezag gehandhaafd bleef. Maar burgerij en hertog waren eensge zind als het om handelsbelangen ging. Voor het eerst voerden Nederlandse vorsten een duidelijke economische po litiek ten bate van de burgerijen. Machtelds oudste zoontje - de toekom stige graaf - was nog maar zes jaar oud. Daarom werd ze voor haar onmondige zoon Willem II door de gravin van Vlaanderen benoemd als ruwaardes over Zeeland bewesten de Schelde. In Holland nam ze tot 1239 het regent schap voor Willem waar. Gedurende die tijd was de invloed van Machteld en evenzeer die van haar broer hertog Hendrik II van Brabant zeer aanzienlijk in Holland. Wanneer Willem zelf zijn eerste oorkonden uit gaat geven, hangt nog niet zijn eigen zegel daaraan, maar dat van moeder Machteld. Drie jaar later hangen de zegels nog naast elkaar. Dat van de graaf en van de gravin-weduwe Machteld. De Brabant se invloed in Holland en Zeeland werd nu overwegend en dat zou het grootste deel van de 13e eeuw zo blijven. Op Brabantse invloed wijst ook de gere gelde aanwezigheid in de omgeving van Willem II van de clericus magister Da niel. Deze geestelijke was tevens die naar van Machteld’s broer Hendrik. Verschillende Hollandse steden kregen stadsrechten die eenvoudig van de Bra bantse stad ’s-Hertogenbosch zijn over genomen. Haarlem en Delft bijvoor beeld. Op voorspraak van zijn moeder Mach teld gaf Willem in 1246 stadsrecht aan ’s-Gravenzande. Toch wilde deze stich ting niet gedijen. Juridisch was het een stad, maar economisch bleef het een dorp. Een hoogtepunt bereikte de politieke band tussen de gewesten Brabant en Holland in de gezamenlijke strijd tegen de Duitse keizer Frederik II, waarin de Brabantse hertog de zoon van zijn zus Machteld als kandidaat voor het ko ningschap naar voren schoof. Van alle graven uit het Hollandse huis verwierf Machteld’s zoon de hoogste titel: ’’ko ning van het Romijnse Rijk”. Als jaarstijl voor deze oorkonde gold de paasstijl. Dat wil zeggen dat de wisse ling van het paasjaar plaats had op vrij dag vóór pasen, direct na de kerkdienst. Gebruik van deze jaarstijl had voor de tijdrekening natuurlijk consequenties. De paasstijl is duidelijk van zuidelijke, met name brabantse oorsprong. Obreen veronderstelt bij de invoering hiervan wel enige invloed aan het feit, dat Floris IV met een Brabantse ge trouwd was. Machteld was een vrouw met invloed op de tijdrekening in Hol land. Een jaar later werd Floris genodigd op een tournooi te Corbie, in Picardië. Hij ging en zijn moed en vaardigheid oogste er ieders bewondering. Een jonge gra vin was in het bijzonder onuitputtelijk in haar lof. Iets, wat een bedaagde heer onder haar verwanten niet uit kon staan. Verraderlijk viel hij op Floris aan en doodde hem in het steekspel. Het lijk van de jonge graaf Floris - hij was nog maar net 24 jaar oud - werd naar Holland gebracht en te Rijnsburg begraven. Sinds die 19e juli 1234 was Machteld weduwe. Ze bleef met vijf jonge kinderen achter. Van alle graven en gravinnen van het Hollandse huis, is het Machteld die het geregeldst voorkomt in verband met de stichting of betgunstiging van vrou wenkloosters, begijnhoven of bedelor- dekloosters. Ze neemt op die wijze een opmerkelijke plaats in binnen de grafe lijke familie. Haar zoon Willem II en haar dochter Aleid volgden hierin haar voorbeeld. Ook nu blijkt, dat Machteld handelde in de lijn van haar Brabantse familieleden, waarvan bekend is dat zij vooral de stichting van vrouwenkloosters sterk hebben bevorderd en een zwak hadden voor de bedelorden. Alles op te noemen is te veel, maar zij bedacht bijvoorbeeld de abdij te Rijns burg, de abdij te Mariënweerd en de ab dij te Affligem. De Kloosterkerk in Haarlem, de kerk van Pijnakker, de ab dij van Heisterbach; ze konden allen van Machteld’s belangstelling verze kerd zijn. Haar eigen clericus wed intussen niet vergeten. Ze schonk Lambrecht de kos terij van ’s-Gravenzande. omdat Willem in 1222 het tijdelijke met Op 20 april in het jaar 1233 verschenen het eeuwige verwisselde. Niettemin is er een aantal mannen voor het grafelijk het een aardige gedachte, dat Machteld paar, die gekomen waren om land te ko- haar zus kon begroeten met: ’’Goeden pen. Ze kwamen uit de streek ten oos- Hoe kwam men daar nu bij? We herin neren ons dat door Machteld’s invloed de Paasstijl in Holland werd ingevoerd. Het jaar begon dus met Pasen. Van Margaretha kon destijds terecht gezegd worden, toen ze op Goede Vrijdag een tweeling kreeg, dat ze evenveel kinde ren ter wereld had gebracht, als er (nog) dagen in het jaar waren. Waar Brabant se devotie, vermengd met onkunde over Waar woonde Machteld met haar Flo ris? Dat kon overal in het graafschap zijn. Ze hadden geen vaste residentie maar trokken door het land waar de wa tersnood, de rechtspraak of de oorlog hen riep. Soms was Floris alleen op pad. Onder meer tijdens één van de meest onfrisse kruistochten die er gehouden zijn: de wraakexpeditie tegen de Stedin- gers aan de oever van de Wezer. In vele plaatsen had de graaf een eigen huis. Zo verkeerden ze van tijd tot tijd in Dordrecht, Middelburg, Leiden, Zie- rikzeeHaarlem of Delft. En dan was er natuurlijk ”de Haagse”. Dat was een door een wildheg afgebakend terrein bij de kruising van de weg ’s-Gravenzande- Leiden met de weg Delft-Schevenin- gen. ’s-Gravenzande was een belangrijke plaats, want de graaf had daar een hof. Evenals in Loosduinen. Terwille van het nieuw te stichten klooster gaf Floris zijn hof te Loosduinen op. Daarom keek hij uit naar een andere vestigings plaats niet ver van Loosduinen en vond die in 1229 in ”de Haage”. Hier lieten Floris en Machteld een woonkwartier optrekken. Zij waren daarmee de stichters van de residentie in Den Haag. Toen Floris stierf was het woonkwartier onder de kap, terwijl men begonnen was met de bouw van de zaalvleugel dwars op het woonkwartier. Alles in de stijl van wat wij nu Schelde- gotiek noemen. Scheldegotiek vindt haar oorsprong in Zuid-Nederland. De invloed van Machteld van Brabant? Machteld’s woonkwartier is er nog al tijd. Op Prinsjesdag kijkt heel Neder land er naar. Het ziet er nu wat anders uit dan toen en wij noemen het grafeiijk paleis ”de Ridderzaal”. Elizabeth van Thüringen baadt twee leprapatiënten. (Salzburg, Laufener Altaar, ca. 1500). ke tafel. De vrouwen gingen ter jacht ”van veer op veer”. Namelijk met gedresseerde In de familierelatie tussen het Brabant- valken op kleine vogels. Een dure lief- se hof en dat van de Hollandse graaf was hebberi jdoch voor de gravin geen pro- inmiddels wel een gekke situatie ont- bleem. Op de afbeelding op deze pagina staan. Als weduwnaar was graaf Willem zien we Machteld op de valkenjacht. Zo I in 1219 hertrouwd met de weduwe van staat ze op haar zegel: op een stappend de keizer van Duitsland. En die weduwe paard, met op haar hand een valk. was niemand anders dan Maria van Bra bant, de oudere zus van Machteld! Lang heeft dit huwelijk niet geduurd ■M zelfde namen door een ander ach tervoegsel wèl uitspreekbaar zijn voor raadsleden. in 1255 een hof gesticht hadden. Gravin Machteld stond dadelijk klaar om hen land te schenken. Zelf kreeg ze land in ’s-Gravenzande er De abdijkerk van Loosduinen, waar gravin Machteld begraven werd. (Foto: Rijksdienst voor Monumentenzorg). Jachtzegel van gravin Machteld. Het randschrift luidt: SIGILLY: MACHTILDIS COMITESSE HOLLANDIE.

Kranten Streekarchief Midden-Holland

Weekblad voor Waddinxveen | 1988 | | pagina 11