3
I
f
r
x
In de woonwijk Zuidplas is een erf naar haar genoemd
Straatnamen
moeilijk
uit te spreken
|j|l
t - I
haar man Floris de Vierde in Rijnsburg begraven, b
maar in de abdij van Loosduinen.
Devotie
Holland
’s-Gravenzande
Ouders
Jacht
Huwelijk
Loosduinen
WADDINXVEEN - De Waddinxveense woonwijk
Zuidplas heeft een Machtelderf. Wie was deze
vrouw, die in het jaar 1233 aan de wieg stond van
Waddinxveen en die moeite en verdriet niet be
spaard bleef? In 1267 overleed zij Ze werd niet bij
Brabant
Cope
Kinderen
Beroemde dochter
Invloed
Begunstigster
Waddinxveen
Woonplaats
WH
I
O
't
Hs"1 z*?
Pagina 11
WEEKBLAD VOOR WADDINXVEEN - WOENSDAG 17 FEBRUARI 1988
Leven van Machteld
ging niet over rozen
door C. Neven
Dit is het Machtelderf in de woonwijk Zuidplas. (Foto: Sjaak Note-
X
ten van de Oude Rijn. Het waren Niko
laas van Gnepwijk, herbaren van Aals
meer en Woubrecht. Floris verkocht
hen ”het land, dat genoemd wordt
Waddinxveen”. Het begin van de ge
schiedenis van een dorp in het graaf
schap Holland.
Machteld komt in de oorkonde, welke
die dag werd opgesteld voor als ”domi-
na Machteldis comitessa Hollandje”.
Als getuige, niet als figurante. ’’Gravin
van Holland, staat er trots. Dochter van
de machtige hertog van Brabant.
de in de middeleeuwen gebruikte jaar
stijl, al niet toe kon leiden.
Van welke aard de devotie was, die
Machteld in Holland propageerde, valt
niet moeilijk te raden. De band van het
Brabantse hof met de nieuwe religieuze
bewegingen was in die jaren zeker
nauw.
WADDINXVEEN - In de ge
meenteraadsvergadering van
woensdag 26 september 1984 viel
het besluit om in de woonwijk
Zuidplas vier straatnamen met his
torische namen te sieren. Er kwam
vanaf dat moment een Floriserf,
een Herbarenerf, een Woubrech-
terf en een Machtelderf.
Dit raadselvoorstel kwam om in
houd te geven op de suggestie bij de
benoeming van straten enig ver
band te leggen met het ontstaan
van Waddinxveen in 1233, welke
750-jarig bestaan in 1983 drie
maanden lang met tal van activitei
ten is gevierd.
Maar het voorstel was tevens een
aanvaardbaar alternatief tegen de
eerder gepresenteerde ’’moeilijke”
historische namen.
bij in 1249: een kadootje van haar zoon
graaf Willem. Van alle kloosters of be
gijnhoven die de gravin-weduwe ooit
begunstigd heeft, betrof de laatste
schenking van haar leven toch weer ’s-
Gravenzande. Een stuk land aldaar tus
sen de begijhof en de watering; voor de
begijntjes.
In het Holland van de dertiende eeuw
had ze duidelijk haar invloed op politiek,
cultureel en religieus terrein. De dochter
van de Hertog de Eerste van Brabant,
een geducht kruisvader, en van de jong
'gestorven hertogin Machteld van Bou
logne trouwde omstreeks 1225 met de
•man die op 4-jarige leeftijd al met haar
verloofd was: Floris de Vierde.
Hertogin Machteld van Brabant -
want zo heette de vorstelijke vrouw
van wie meer dan zeven eeuwen
ons scheiden - was de grootmoeder
van de bij iedere Nederlander wel
bekende Floris de Vijfde, die in het
even bekende jaar 1296 zo ellendig
aan zijn eind kwam.
Vergeleken met Brabant was Holland
een pover staatje. Machtelds vader en
de graaf van Holland raakten met el
kaar in oorlog. Weliswaar gelukte het
de Hollandse graaf om met zijn legertje
Brabant binnen te komen, doch ver
kwam hij niet.
Hij maakte van de gelegenheid gebruik
om het kersvers gestichte ’s Hertogen-
bosch te plunderen, doch spoedig ver
scheen hertog Hendrik van Brabant met
een groot leger en nam de Hollandse
graaf gevangen.
Dordrecht - centrale post voor het hele
Hollandse tolsysteem - ging bij die gele
genheid voor de graaf in zoverre verlo
ren, dat hij de hertog als zijn leenheer
moest erkennen. En de Brabantse
kooplieden kregen tolvrijdom voor de
gehele beneden-Rijn. Brabant was een
machtig land. Holland zou er de invloed
terdege van ondervinden.
Dat Machteld een warm plekje in haar
hart had voor dit dorp, zagen we reeds
hiervoor. Na het overlijden van haar
man heeft ze hier haar gehele verdere
leven gewoond. Vooral in de jaren, dat
zij geen regentschap meer had uit te oe
fenen, heeft ze van hieruit het geestelij k
leven in Holland getracht te bevorde
ren.
Kerken en kloosters konden op haar
steun rekenen. Dat ondervond de pries
ter in ’s-Gravenzande, die in 1239 door
Machteld bedacht werd met de op
brengst van de ’’smalle tienden”. Dat
Vader Hendrik I van Brabant was niet
voor de poes. Wanneer hij bij het flak
kerend haardvuur zijn dochters ver
haalde van zijn tocht naar het Heilige
Land, moet het Machteld wel snel dui
delijk geweest zijn dat haar vader een
geducht kruisvaarder was.
In de slag bij Beiroeth voerde zijn ba
nier de Christenen naar de overwin
ning, maar daarna werd het in het kruis-
vaardersleger zo’n janboel dat de Bra
bantse hertog daar verder beter over
kon zwijgen.
Terug in eigen land vocht Hendrik heel
wat af. Niet alleen met de graaf van Hol
land, maar ook tegen die van Gelre en
bovenal was hij de schrik van de bis-
schop van Luik. Reeds jong verloor
Machteld haar moeder, de vrouw naar
wie ze vernoemd was: Machteld van
Boulogne.
Het is niet toevallig dat de grafelijke re
sidentie juist temidden van de wildrijke
bossen aan de binnenkant van de dui
nen verrezen is. De jacht met de huilen
de meute was een zeer geliefde sport, en
een goed stuk wild gaf een prettige af
wisseling op de dis.
Meestal lukte het wel een hert neer te
leggen. Een enkele maal zelfs een oe-
Dat huwelijk tussen de beide vorstelijke ros. Ook zo’n dier kwam op de grafelij-
kinderen werd omstreeks 1225 geslo
ten.
Het leven van Machteld ging niet over
rozen. Ze was jong weduwe en twee van
haar zoons gingen haar voor in het graf.
Haar beroemdste dochter was Marga
retha van Hennenberg. De door het
Machtelderf in Waddinxveen tot leven
gekomen vrouw had in Loosduinen een
kerk, die alles met haar te maken had.
Ze is hier ook begraven na haar overlij
den op 22 december 1267.
De nieuwe graaf van Holland tapte uit
een geheel ander vaatje dan wijlen zijn
broer. Hij knoopte politieke contacten
aan met Brabant. Om zijn gezindheid te
onderstrepen bracht hij een verloving
tot stand tussen zijn zoontje Floris en
het hertoginnetje Machteld. Floris was
toen een knulletje van vier jaar!
Die transactie was voor de Hollandse
graaf bepaald geen koopje. Uit een oor
konde blijkt, dat in het verlovingsjaar
1214 de oude grafelijke hof in Haarlem,
samen met andere grafelijke bezittin
gen de bruidschat moest opbrengen
voor Machteld, de dochter van Hendrik
I van Brabant die wordt uitgehuwelijkt
aan Floris de zoon van graaf Willem I.
Overigens stond de kerk, die Francesco
Carletti bezocht had, niet in ’s-Graven-
zande, maar in Loosduinen. Een kerk,
die alles met Machteld te maken heeft.
Omstreeks 1230 hadden Floris IV en
zijn gemalin Machteld grond geschon
ken voor het bouwen van een klooster
op hun eigen domein in Loosduinen.
Kort daarna, op 19 februari 1230 ver
klaarde Wilbrand, bisschop van Ut
recht, dat hij op verzoek van de graaf
van Holland en Machteld van Brabant
de kapel te Loosduinen met de grond
waarop deze gelegen is terwille van het
te stichten klooster in zijn bijzondere
bescherming genomen.
Op verzoek van Floris werd de abdij in
1233 opgenomen in de orde van Ci-
teaux. Kort voor zijn dood begiftigde
hij het vrouwenklooster met de kapel,
land, een huis en een boomgaard. Bij de
stichting had hij e.e.a. reeds toegezegd.
Tussen 1230 en 1234 werd gebouwd aan
de kloosterkerk, opgetrokken tegen de
oude hofkapel. De drie oostelijke vak
ken van het schip, in die jaren opgetrok
ken, bestaan nog altijd. Floris maakte
schulden voor de bouw, die na zijn dood
werden afgelost door zijn broer Willem.
De muren van de kerk vormen een
voorbeeld van zeer vroege Scheldego-
tiek en stemmen overeen met het gelijk
tijdig opgetrokken woonkwartier op het
Binnenhof.
Machteld schonk in 1235 opnieuw land
aan de abdij en gaf haar tevens het recht
om 300 schapen te laten grazen te ’s-
Gravenzande. Dochter Aleid bedacht
de abdij later met het recht jaarlijks 15
varkens te laten weiden in de Haarlem
merhout. In haar testament dacht ze
zelfs aan nog meer dan varkens alleen.
Gravin-weduwe Machteld bezorgde het
klooster in 1253 vrijdom van grafelijke
lasten.
De vrouwendevotie is door haar op al
lerlei wijze bevorderd. Ze heeft het ged
aan, bezield met de volharding die het
Brabantse huis eigen was. Op de 22e de
cember van het jaar 1267 is Machteld
overleden. Niet bij haar man Floris IV
te Rijnsburg werd ze begraven, maar in
de abdij van Loosduinen.
Machteld van Brabant was de dochter
van de hertog van Brabant. Brabant lag
ten oosten van de Schelde en het strekte
zich uit van de Sambre tot Tiel. Zijn
vorsten beschouwden zich als de erfge-
namen van de hertogen van Lotharin-
- gen en noemden zich dus: hertog van
Lotharingen.
Maar dat vonden de Duitse keizers, nog
altijd hun leenheren, te aanmatigend
klinken. Daarom wilden ze niet verder
gaan dan de titel: hertog van Brabant.
Een hertogdom was het zo in ieder ge
val. Wel gaf die weidse titel geen bijzon
dere rechten meer boven de graven,
maar het was toch een zinvol ornament:
Brabant was het grootste vorstendom
van de Nederlanden en geen gewest was
zo massief en zo goed georganiseerd,
geen landsheerlijkheid zo hecht met het
volk verbonden.
Vroeger dan enig ander landvorst heb
ben de hertogen van Brabant het grote
belang van de handel en van de burgeri-
jen begrepen en ze zijn mild geweest
In 1983, bij het 750-jarig bestaan
van Waddinxveen, stelden Burge
meester en Wethouders namelijk
de gemeenteraad voorer mee in te
stemmen bij de benoeming van een
deel van de straten in de Zuidplas
een relatie te leggen met de stich
ting van Waddinxveen in 1233.
Voorgesteld werd: Graaf Florisco-
pe, Herbarencope, Woubrechtco-
pe, Van Gnepwijkcope en Cope-
pad. Dit voorstel strandde in de ge
meenteraadsvergadering van 19
april 1983.
Menig raadslid vond de gekozen
namen moeilijk uitspreekbaar, ge
zocht en niet eenvoudig van spel
ling. In dit kader was er voor Mach
teld dus geen plaats.
Ruim een jaar later, in september
1984 hebben B. en W gezien de be
zwaren tegen te moeilijke namen
getracht een aanvaardbaar alterna
tief te presenteren. Zij stelden de
raad voor een aantal wegen aan te
duiden met Floriserf, Herbarenerf,
Machtelderf, Woubrechterf.
enissen van grootmoeder Machteld met
zijn opvoeding weten we niets, doch we
mogen aannemen dat zij de ontwikke
ling van de jonge graaf (naar haar man
genoemd) met belangstelling gevolgd
heeft. Ze heeft nog beleefd dat Floris V
zelf ging regeren.
Een kleindochtertje, naar Machteld
vernoemd, stierf reeds jong. Machteld
overleefde ook haar schoondochter.
Moeite en verdriet zijn haar niet be
spaard gebleven.
Machteld’s schoonzus Sophie, ge
trouwd met haar broer Hendrik II was
een dochter van de kort na haar dood
heilig verklaarde Elizabeth, landgravin
van Thüringen.
Een vrouw die zich sterk aangetrokken
voelde tot de religieuze-vrouwenbewe-
ging die in nauw contact heeft gestaan
met de minderbroeders. De laatste ja
ren van haar leven sleet ze als begijn.
Volgens de overlevering had deze Eliza
beth drie wonderbare Mariabeelden ge
schonken aan haar dochter Sophie. Die
gaf twee beelden aan haar schoonzus
Machteld in Holland. Uiteraard schonk
de gravin één exemplaar aan haar ge
liefde ’s-Gravenzande. Het andere
kwam terecht bij de carmelieten in
Haarlem. Het zou daar grote aantrek
kingskracht hebben uitgeoefend op de
gelovigen.
boom).
dach, vrouw moeder!”
De banden tussen Brabant en Holland
waren wel erg stevig aangehaald. Overi
gens bleef de ’’schoonmoeder” niet het
graafschap Holland.; Ze keerde terug
naar haar geboorteland en bracht de
rest van haar dagen door op het kasteel
te Helmond. Aardig detail: Maria ver
maakte de opbrengst van haar kostbaar
heden aan haar dienstboden.
Machteld als moeder. Een leven dat
niet over rozen ging. Jong weduwe,
twee zoons gingen haar voor in het graf.
Willem, de grafelijke koning sneuvelde
in 1256 toen zijn paard door het ijs zakte
bij Hoogwoud. En Floris stierf de dood
van zijn vader. In 1258 kwam hij bij een
steekspel in Antwerpen om het leven.
Dan was er haar dochter Aleid, inmid
dels ook weduwe geworden. Deze
Aleid heeft grote invloed uitgeoefend
op de kleine Florisje V. Over bemoei-
De beroemdste dochter van Machteld is
echter nog niet genoemd: Margaretha
van Hennenberg. Francesco Carletti,
een koopman uit Florence, weet in 1605
te vertellen waarom zij zo vermaard ge
worden was.
”In het dorp Gravenzande staat een
kerk, waarin ik een grafschrift zag op
een steen, die gemetseld is in de muur
van de kapel van het hoofdaltaar, aan
de linkerkant; hier gedenkt men het
feit, dat in het jaar 1276 een gravin van
Holland en Zeeland, Margaretha, 365
kinderen baarde, jongetjes en meisjes,
die gedoopt werden door de bisschop
van Utrecht. De meisjes werden Elisa
beth genoemd, de jongetjes Jan, en al
len stierven mét hun moeder op.de dag
dat ze geboren werden. Men bewaart er
ook twee grote koperen bekkens, die
opgehangen zijn aan de wand waar het
grafschrift is; hierin werden ze ge
doopt”.
In de 17e eeuw was de legende van gra
vin Margaretha, die op Goede Vrijdag
zou zijn bevallen van 365 welgeschapen
kinderen, zo klein als muizen, nog zeer
verbreid. Het hielp niet, dat Erasmus er
al tegen gewaarschuwd had. Onvrucht
bare vrouwen trokken naar die kerk,
om er hun zakdoeken te gooien tegen de
beide doopbekkens die Carletti gezien
had.
met stadsrechten en privilegiën. Wel
zorgden ze ervoor dat in de steden hun
landsheerlijk gezag gehandhaafd bleef.
Maar burgerij en hertog waren eensge
zind als het om handelsbelangen ging.
Voor het eerst voerden Nederlandse
vorsten een duidelijke economische po
litiek ten bate van de burgerijen.
Machtelds oudste zoontje - de toekom
stige graaf - was nog maar zes jaar oud.
Daarom werd ze voor haar onmondige
zoon Willem II door de gravin van
Vlaanderen benoemd als ruwaardes
over Zeeland bewesten de Schelde.
In Holland nam ze tot 1239 het regent
schap voor Willem waar. Gedurende
die tijd was de invloed van Machteld en
evenzeer die van haar broer hertog
Hendrik II van Brabant zeer aanzienlijk
in Holland. Wanneer Willem zelf zijn
eerste oorkonden uit gaat geven, hangt
nog niet zijn eigen zegel daaraan, maar
dat van moeder Machteld.
Drie jaar later hangen de zegels nog
naast elkaar. Dat van de graaf en van de
gravin-weduwe Machteld. De Brabant
se invloed in Holland en Zeeland werd
nu overwegend en dat zou het grootste
deel van de 13e eeuw zo blijven.
Op Brabantse invloed wijst ook de gere
gelde aanwezigheid in de omgeving van
Willem II van de clericus magister Da
niel. Deze geestelijke was tevens die
naar van Machteld’s broer Hendrik.
Verschillende Hollandse steden kregen
stadsrechten die eenvoudig van de Bra
bantse stad ’s-Hertogenbosch zijn over
genomen. Haarlem en Delft bijvoor
beeld.
Op voorspraak van zijn moeder Mach
teld gaf Willem in 1246 stadsrecht aan
’s-Gravenzande. Toch wilde deze stich
ting niet gedijen. Juridisch was het een
stad, maar economisch bleef het een
dorp.
Een hoogtepunt bereikte de politieke
band tussen de gewesten Brabant en
Holland in de gezamenlijke strijd tegen
de Duitse keizer Frederik II, waarin de
Brabantse hertog de zoon van zijn zus
Machteld als kandidaat voor het ko
ningschap naar voren schoof. Van alle
graven uit het Hollandse huis verwierf
Machteld’s zoon de hoogste titel: ’’ko
ning van het Romijnse Rijk”.
Als jaarstijl voor deze oorkonde gold de
paasstijl. Dat wil zeggen dat de wisse
ling van het paasjaar plaats had op vrij
dag vóór pasen, direct na de kerkdienst.
Gebruik van deze jaarstijl had voor de
tijdrekening natuurlijk consequenties.
De paasstijl is duidelijk van zuidelijke,
met name brabantse oorsprong.
Obreen veronderstelt bij de invoering
hiervan wel enige invloed aan het feit,
dat Floris IV met een Brabantse ge
trouwd was. Machteld was een vrouw
met invloed op de tijdrekening in Hol
land.
Een jaar later werd Floris genodigd op
een tournooi te Corbie, in Picardië. Hij
ging en zijn moed en vaardigheid oogste
er ieders bewondering. Een jonge gra
vin was in het bijzonder onuitputtelijk
in haar lof. Iets, wat een bedaagde heer
onder haar verwanten niet uit kon
staan. Verraderlijk viel hij op Floris aan
en doodde hem in het steekspel.
Het lijk van de jonge graaf Floris - hij
was nog maar net 24 jaar oud - werd
naar Holland gebracht en te Rijnsburg
begraven. Sinds die 19e juli 1234 was
Machteld weduwe. Ze bleef met vijf
jonge kinderen achter.
Van alle graven en gravinnen van het
Hollandse huis, is het Machteld die het
geregeldst voorkomt in verband met de
stichting of betgunstiging van vrou
wenkloosters, begijnhoven of bedelor-
dekloosters. Ze neemt op die wijze een
opmerkelijke plaats in binnen de grafe
lijke familie. Haar zoon Willem II en
haar dochter Aleid volgden hierin haar
voorbeeld.
Ook nu blijkt, dat Machteld handelde in
de lijn van haar Brabantse familieleden,
waarvan bekend is dat zij vooral de
stichting van vrouwenkloosters sterk
hebben bevorderd en een zwak hadden
voor de bedelorden.
Alles op te noemen is te veel, maar zij
bedacht bijvoorbeeld de abdij te Rijns
burg, de abdij te Mariënweerd en de ab
dij te Affligem. De Kloosterkerk in
Haarlem, de kerk van Pijnakker, de ab
dij van Heisterbach; ze konden allen
van Machteld’s belangstelling verze
kerd zijn.
Haar eigen clericus wed intussen niet
vergeten. Ze schonk Lambrecht de kos
terij van ’s-Gravenzande.
omdat Willem in 1222 het tijdelijke met Op 20 april in het jaar 1233 verschenen
het eeuwige verwisselde. Niettemin is er een aantal mannen voor het grafelijk
het een aardige gedachte, dat Machteld paar, die gekomen waren om land te ko-
haar zus kon begroeten met: ’’Goeden pen. Ze kwamen uit de streek ten oos-
Hoe kwam men daar nu bij? We herin
neren ons dat door Machteld’s invloed
de Paasstijl in Holland werd ingevoerd.
Het jaar begon dus met Pasen. Van
Margaretha kon destijds terecht gezegd
worden, toen ze op Goede Vrijdag een
tweeling kreeg, dat ze evenveel kinde
ren ter wereld had gebracht, als er (nog)
dagen in het jaar waren. Waar Brabant
se devotie, vermengd met onkunde over
Waar woonde Machteld met haar Flo
ris? Dat kon overal in het graafschap
zijn. Ze hadden geen vaste residentie
maar trokken door het land waar de wa
tersnood, de rechtspraak of de oorlog
hen riep. Soms was Floris alleen op pad.
Onder meer tijdens één van de meest
onfrisse kruistochten die er gehouden
zijn: de wraakexpeditie tegen de Stedin-
gers aan de oever van de Wezer.
In vele plaatsen had de graaf een eigen
huis. Zo verkeerden ze van tijd tot tijd
in Dordrecht, Middelburg, Leiden, Zie-
rikzeeHaarlem of Delft. En dan was er
natuurlijk ”de Haagse”. Dat was een
door een wildheg afgebakend terrein bij
de kruising van de weg ’s-Gravenzande-
Leiden met de weg Delft-Schevenin-
gen.
’s-Gravenzande was een belangrijke
plaats, want de graaf had daar een hof.
Evenals in Loosduinen. Terwille van
het nieuw te stichten klooster gaf Floris
zijn hof te Loosduinen op. Daarom
keek hij uit naar een andere vestigings
plaats niet ver van Loosduinen en vond
die in 1229 in ”de Haage”.
Hier lieten Floris en Machteld een
woonkwartier optrekken. Zij waren
daarmee de stichters van de residentie
in Den Haag. Toen Floris stierf was het
woonkwartier onder de kap, terwijl
men begonnen was met de bouw van de
zaalvleugel dwars op het woonkwartier.
Alles in de stijl van wat wij nu Schelde-
gotiek noemen. Scheldegotiek vindt
haar oorsprong in Zuid-Nederland.
De invloed van Machteld van Brabant?
Machteld’s woonkwartier is er nog al
tijd. Op Prinsjesdag kijkt heel Neder
land er naar. Het ziet er nu wat anders
uit dan toen en wij noemen het grafeiijk
paleis ”de Ridderzaal”.
Elizabeth van Thüringen baadt twee leprapatiënten. (Salzburg, Laufener
Altaar, ca. 1500).
ke tafel.
De vrouwen gingen ter jacht ”van veer
op veer”. Namelijk met gedresseerde
In de familierelatie tussen het Brabant- valken op kleine vogels. Een dure lief-
se hof en dat van de Hollandse graaf was hebberi jdoch voor de gravin geen pro-
inmiddels wel een gekke situatie ont- bleem. Op de afbeelding op deze pagina
staan. Als weduwnaar was graaf Willem zien we Machteld op de valkenjacht. Zo
I in 1219 hertrouwd met de weduwe van staat ze op haar zegel: op een stappend
de keizer van Duitsland. En die weduwe paard, met op haar hand een valk.
was niemand anders dan Maria van Bra
bant, de oudere zus van Machteld!
Lang heeft dit huwelijk niet geduurd
■M
zelfde namen door een ander ach
tervoegsel wèl uitspreekbaar zijn
voor raadsleden.
in 1255 een hof gesticht hadden. Gravin
Machteld stond dadelijk klaar om hen
land te schenken.
Zelf kreeg ze land in ’s-Gravenzande er
De abdijkerk van Loosduinen, waar gravin Machteld begraven werd.
(Foto: Rijksdienst voor Monumentenzorg).
Jachtzegel van gravin Machteld. Het randschrift luidt:
SIGILLY: MACHTILDIS COMITESSE HOLLANDIE.