In maart 1594 waren Comelis en Frederick terug in Amsterdam, waar Comelis de
Amsterdamse kooplieden in de zogenaamde Corte Verklaringhe voorzag van de nodige
informatie.34 Voor het verloop van de Eerste Schipvaart wordt de lezer verwezen naar de
publicatie van V. Roeper en D. Wildeman, die in het boek Om de Zuid een uitstekende
vertaling in hedendaags Nederlands hebben verzorgd van Willem Lodewycksz' verslag
der "Eerste Schipvaart naar Oost-Indië, 1595-1597".35
In dit hoofdstuk zal een kritisch overzicht gegeven worden van de belangrijkste
publicaties die over de Eerste Schipvaart zijn verschenen en - met name - hoe karakter en
gedrag van Comelis de Houtman hierin zijn beschreven.36
De gebeurtenissen tijdens de Eerste Schipvaart zijn gedetailleerd voor het nage
slacht bewaard gebleven door een drietal publicaties van de Linschotenvereniging,
verzorgd door G.P. Rouffaer en J.W. Ijzerman. Hierin zijn - voorzien van commentaar
en noten - de journalen en verklaringen opgenomen van enige opvarenden.37 Het eerste
deel bevat het belangrijkste en meest uitvoerige verslag van de Eerste Schipvaart,
namelijk dat van Willem Lodewycksz, onderkoopman op de Amsterdam en later op de
Mauritius. In het tweede deel is opgenomen het journaal van Frank van der Does,
adelborst op de Hollandia. In deel drie vinden we "verdere bescheiden betreffende de
reis", waaronder de verklaring van Comelis de Houtman naar aanleiding van de dood van
sclripper Meulenaer.
Reeds kort nadat de Mauritius, Hollandia, en Duyfken onder leiding van Comelis
de Houtman in het vaderland waren temggekeerd, verschenen - ondanks de gezworen eed
tegenover de VOC tot geheimhouding - de eerste reisverhalen. In 1597 gaf de Middel
burgse boekverkoper Langenes het reisverslag uit van Frank van der Does.38 Een jaar
later publiceerde zijn Amsterdamse collega Claesz het dagboek van Willem Lodewycksz.
75
38Reeds in 1598 vertaald in het Engels door W. Phillip: The description of a voyage made by certain
ships of Holland into the East Indies with their adventures and success, uitgegeven bij John Wolfe
in Tonden en in het Latijn door Joannes Jansonius in Amsterdam onder de titel Diarium Nauticum
Itineris Batavonnn in Indiam Orientalem.
37G.P. Rouffaer en J.W. Ijzerman (eds), De Eerste Schipvaart der Hollanders naar Oost-Indië onder
Comelis de Houtman, 1595-1597. Werken uitgegeven door de Linschotenvereniging (LV), deel 7,
25 en 32. 's-Gravenhage 1915-1929. Mollema, op.cit. (n.24).
“Publicaties die zonder meer afgeleid zijn van de hier besproken werken, worden buiten
beschouwing gelaten.
“J.K.J. de Jonge, Opkomst van het Nederlands Gezag in Oost-Indië, deel 2, p.254-256, 's-
Gravenhage 1862.
35 Uitgeverij SUN, Nijmegen 1997, ISBN 90 6168 495 1.
