50ste Amerikaanse
kunstmaan
Esso) PETROLEUM
F oto-onderschrif ten
Behaaglijk warm!
Belangrijke wetenschappelijke gegevens
werden over de ruimte verkregen
De geslaagde lancering van Amerika s 50-ste satelliet is niet meer de sensa
tionele gebeurtenis van een paar-jaar geleden: men vindt er een berichtje
over op een der binnenpagina's van de dagbladen. Dat wil niet zeggen dat
een nieuwe satelliet als een onbelangrijke gebeurtenis moet worden be
schouwd. Elke nieuwe satelliet vervult een bepaalde opdracht en brengt ons
een stap nader tot de bemande ruimtevaart. Het is daarom dienstig in het
kort project voor project - een overzicht te geven van wat is bereikt en
welk doel met elke lancering werd nagestreefd.
terste VS-kunstmaan
Explorer I was de eerste Ameri
kaanse satelliet. Hiermee werd het
bestaan ontdekt van een stralings
gordel rond de Aarde - een ont
dekking die algemeen als de be
langrijkste van het Internationale
Geofysisch Jaar wordt beschouwd.
De Explorerreeks was gericht op
een verscheidenheid van geofysische
experimenten. Behalve met detec
tors voor kosmische stralen (waar
mee de Van Allen stralingsgordel
werd geconstateerd) .werden de elf
Explorers voorzien van instrumen
ten voor de meting van tempera
turen, magnetische velden, micro
meteorieten, de bovenste luchtlagen
en van zonnewinden.
Door de met behulp van de satel
lieten verkregen gegevens konden
geleerden de aanwezigheid vaststel
len van een ringvormige elektrische
stroom rond de Aarde boven de
equator. Er werd geconstateerd dat
het bovenste deel van de stralings
gordel bij het opsteken van zonne
stormen elektrisch geladen deeltjes
afgeeft en daarmëe het noorder- en
zuiderlicht doet ontstaan. Ook werd
een samenhang ontdekt tussen
luchtdruk en de hoeveelheid warm
te die door de Aarde wordt afgege
ven. Explorer X toonde aan dat
magnetische velden zich nog tot op
179.000 km afstand uitstrekken en
veel sterker zijn dan werd aange
nomen. Het bestaan van zonnewin
den, snelbewegende wolken van
geladen deeltjes afkomstig van de
zon, werd bevestigd en tegelijkertijd
werd vastgesteld dat deze winden
het magnetisch veld van de zon
dichter bij de Aarde brengen. Dit
zijn slechts enkele ontdekkingen die
aan de Explorers te danken zijn.
Drie Vanguards
De drie satellieten van deze serfc J|
hebben ook geofysische gegevens
opgeleverd. Vanquard I was, met
zijn gewicht van 1,46 kg., misschien
wel de opmerkelijkste tot dusver
gelanceerde satelliet. Het was de
eerste, waarbij zonnecellen voor de
opwekking van energie werden
toegepast: de radio-uitzendingen
kunnen nog voor onbepaalde tijd
voortgaan. De baan is zo weinig
aan veranderingen onderhevig, dat
de levensduur wordt geraamd op
tussen 200 en 1000 jaar. Geringe
veranderingen in de beschreven
baan leidden tot de ontdekking dat
zonlicht een aanmerkelijke indruk
uitoefent - een bevinding van grote
wetenschappelijke betekenis en
waarmee rekening moet worden
gehouden bij de berekening van
satellietbanen.
Met behulp van deze kleine satel
liet kon worden aangetoond dat de
atmosfeer zich verder uitstrekt dan
vroeger werd aangenonjen en dat
zonne-activiteit veranderingen in de
atmosfeer veroorzaakt, welke moge
lijk van invloed zijn op het weer.
Het onderzoek naar de veranderin
gen in de omloopsbaan van Van
quard I heeft er toe geleid dat op
de bestaande landkaarten correc
ties moesten worden aangebracht
omdat de Aarde enigszins peervor
mig is - in het zuiden iets verdikt
en in het noorden iets toelopend.
Daardoor moesten ook veranderin
gen worden aangebracht in de ra
ming van de uitzetting aan de
equator.
Vanquard II, die bestemd was om
ruwe televisie-foto's van het aardse
wolkendek te maken, schommelde
te veel in zijn baan, waardoor het
maken van foto's niet mogelijk was.
Met Vanquard III werd een onder
zoek ingesteld naar magnetische
velden, de stralingsgordels en mi
crometeorieten.
Eerste Spoetnik
De Russische Spoetnik I was de
eerste kunstmaan. Hiermee werden
gegevens verkregen over de dicht
heid en temperatuur van de boven
ste luchtlagen. Spoetnik II had het
eerste levende wezen aan boord dat
een tocht door de ruimte maakte -
de hond Laika. Er werden talrijke
gegevens verkregen over de reactie
van de hond op de versnelling van
de raket, gewichtloosheid en vol
komen afzondering. De satelliet be
vatte een installatie die Laika onge
veer een week in leven hield, daar
na was de zuurstofvoorraad uitge
put. Met Spoetnik II werd voor het
eerst de invloed van de zon op de
dichtheid van de bovenste luchtla
gen vastgesteld en werd een onder
zoek ingesteld naar de kosmische
straling en de ionen-concentratie.
(Nadat de Amerikaanse geleerde
James van Allen de ontdekking van
de .stralingsgordel, die naar hem
genoemd werd, bekend had ge
maakt, maakten de Sowjets er aan
spraak op de ontdekkers te zijn.
Sommige geleerden zijn van mening
dat de Russen deze ontdekking ge
daan konden hebben, als zij niet
zo zwijgzaam waren geweest. Toen
de batterijen nog werkten beschreef
de Spoetnik een te lage baan pver
de Sowjet Unie om in de gordel
door te dringen, maar boven het
zuidelijke halfrond had hij genoeg
hoogte. Indien de Sowjets de lan
cering vooraf hadden aangekondigd
zouden andere IGJ-landen MoSkou
de opname van de boven het zuide
lijk halfrond uitgezonden signalen
hebben kunnen versterken en zou
dit er misschien toe geleid hebben
dat de Sowjets deze ontdekking op
hun naam hadden kunnen boeken),
Voor zover bekend was de op 15
mei 1953 gelanceerde Spoetnik III
de laatste Sowjet aardsatelliet die
bestemd was voor het verzamelen
van geofysischegegevens. Met in
strumenten werden druk en samen
stelling van de atmosfeer, de mag
netische velden, positieve ionen,
kosmische straling en micromete
orieten waargenomen. Het was de
Spoetnik III die de Russen aanlei-
??f aansPraak te maken op de
ontdekking van de stralingsgordel,
niettegenstaande het feit dat Van
Allen zijn ontdekking twee weken
voor de lancering van Spoetnik III
pubhceerde.
Spoetnik III vloog door een gebied
van ongewoon intense straling en
dit leidde de Sowjet geleerden er
toe te speculeren op het bestaan
van een tweede, buitenste gordel.
De Amerikaanse zonnesatelliet, Pi
oneer III, bevestigde later dit ver
moeden. Dit heeft er weer toe
geleid dat er verschil van mening
ontstond over de kwestie wie feite
lijk de buitenste gordel heeft ont
dekt.
Bemande Spoetniks
Met inbegrip van Spoetnik II die de
hond Laika aan boord had, werden
door de Sowjet Unie ter voorbe
reiding van hun twee bemande
ruimtevluehten zes satellieten ge
lanceerd. De tweede was een zuiver
technische proef. Een op te vangen
capsule werd van de satelliet in de
ruimte losgemaakt, maar sprong in
een hogere baan in plaats van naar
de Aarde terug te keren. Dij vjjf
andere satellieten hadden honden
en andere levende wezens aan boord.
Een ervan kwam langs onvoorziene
weg in de dampkring terug en ver
brandde door wrijving met de lucht
De overige vier landden in een
vooraf bepaald gebied van de Sow
jet Unie.
Op 12 april 1961 lanceerde de Rus
sen Majoor Yuri Gagarin in Wostok
I voor het maken van de eerste be
mande ruimtevaart. De satelliet leg
de één baan om de Aarde af en
landde daarna veilig in de Sowjet
Unie. Vier maanden later bracht
Majoor Gherman Titow een volle
dag in de ruimte door en keerde
naar de Aarde terug na 17 omlopen.
(De Verenigde Staten hebben Ka
pitein-Luitenant Alan Shepard en
Kapitein Virgil Grissom de ruimte
ingezonden, maar hun ruimtevaar
tuigen beschreven geen baan om
de Aarde, zodat deze prestaties niet
in dit satellietenoverzicht kunnen
worden opgenomen.)
Discoverer voor defensie
Het project Discoverer is in de
eerste plaats bestemd om proeven
ten aanzien van de defensie te ne
men, ofschoon met deze satellieten
ook tal van niet-militaire weten
schappelijke proefnemingen zijn ge
daan. Het voornaamste doel van
deze reeks (tot dusver 19 lancerin
gen) is het bergen van een capsule
vanuit de beschreven baan. Op 11
augustus 1960 gelukte met Discove
rer XIII het opvangen van een cap
sule in zijn baan. Van de vijftien
pogingen zijn er zes geslaagd.
De Agena bovenste trap van de
Discoverer serie werd de eerste ra
ket waarmee het mogelijk was de
motor in de ruimte af te zetten en
weer te starten. Enkele van de
satellieten bevatten micro-organis
men, sporen, menselijke cellen, che
mische stoffen en metalen teneinde
de inwerking daarop door kosmische
stralen en de Van Allen gordel na
te gaan. Een pakket met lichtge
voelig materiaal, dat meegegeven
was met Discoverer XVII, belandde
in een zonnestorm en bij de ont
wikkeling bleek dat de zon kool
stof-, zuurstof-, magnesium- en
Ijzer atomen uitstoot
Pioneer zonne-sateliiet
Dit is de serie ruimtevaartuigen die
worden gelanceerd om de omstan
digheden te onderzoeken in het zon
nestelsel, ver weg van de Aarde.
Pioneer IV werd in een zonnebaan
tussen de banen van de Aarde en
Mars gebracht; hij kwam binnen
een afstand van 59.700 km van de
maan - een te grote afstand voor
de uitvoering van enkele voorge
nomen maan-experimenten. Wel
werden gegevens over straling ver
kregen. Pioneer V werd in een
baan tussen Aarde en Venus ge
bracht en vestigde een record voor
communicatie op lange afstand.
Over de gehele afstand van 3,6 mil
joen km kwamen signalen door.
Met de instrumenten van de Pio
neer V werden plasma's ontdekt en
gemeten, kosmische en zonnestra
ling, magnetische velden, microme
teorieten en temperaturen.
De belangrijkste ontdekking van de
Pioneer V was het resultaat van een
zorgvuldig gecoördineerd experi
ment met Explorer VII, stratosfeer-
ballonnen en grondwaarnemingen.
Toen de satelliet zich op ongeveer
4,8 miljoen km van de Aarde be
vond, barstte er een enorme vlam
los uit het zonne-oppervlak. Een
omvangrijke wolk van elektrisch
geladen {jassen baande zich een
weg naar de Aarde en ontmoette
Pioneer V op zijn weg. De instru
menten ontdekten de wolk en regi
streerden ook een vermindering van
de kosmische straling zolang de
satelliet zich in de wolk bevond.
Toen de wolk de Aarde bereikte
meldden de tellers in de ballon een
zelfde vermindering van de kosmi
sche straling en dit toont aan dat
door het magnetisch veld van de
wolk zwakke kosmische deeltjes
worden afgebogen. Dit gaf de op
lossing van het reeds lang bestaan
de mysterie, waarom de kosmische
straling plotseling vermindert tij
dens een zonnestorm.
Explorer VII vervolgde juist zijn
weg door de buitenste Van Allen
gordel toen hij door de elektrisch
geladen wolk werd bereikt. De in
strumenten gaven een scherpe .da
ling aan van de straling in de gor
del, welke na enkele omlopen werd
gevolgd door een even scherpe stij
ging en nog later door een geleide
lijke daling tot het normale stra
lingsniveau. Tegelijkertijd vertoon
de zich boven de noordelijke en
zuideljjke streken op Aarde uitge
strekt poollicht. Voor het eerst had
den geleerden nu een duidelijk
inzicht van de onderlinge verhou
ding tussen zonnestormen en pool
licht. De wolk bracht de buitenste
gordel in sterke beroering, waar
door de meeste geladen deeltjes
ervan in de bovenste luchtlagen
werden gedrukt en hierdoor ont
stond het bekende oplichten aan de
polen. Deeltjes met laag energie
niveau uit de wolk vulden de gor
del weer aan.
Ofschoon de Pioneer I en III de
eerste instrumenten-capsules wa
ren, die diep in de ruimte zijn door
gedrongen, worden zij hier niet
onder de geslaagde satellieten ge
rangschikt, omdat ze, na een hoogte
van ruim 100.000 km te hebben
bereikt, naar -de Aarde terugvielen.
Wel mag, de ontdekking van de
buitenste Van Allen gordel, met
behulp van Pioneer III genoemd
worden en door Pioneer I van de
dichtheid der meteorieten in de
Vier Loeniks
Door de Sowjet Unie zijn met suc
ces vier ruimtevaartuigen tot diep
in het heelal gelanceerd - op zich
zelf opmerkelijke prestaties. Loenik
I passeerde tussen Mars en de Aar
de op zijn weg in een baan om de
zon de maan binnen een afstand
van 10.000 km. Met instrumenten
werden gegevens verkregen over
interplanetair gas, zonnestraling,
magnetische velden, micrometeorie
ten en kosmische straling. Sowjet
geleerden maakten bekend dat de
maan geen magnetisch veld heeft
binnen het bereik van Loenik I:
dit zou er op wijzen dat de maan
niet zoals de Aarde in gesmolten
toestand is ontstaan, wat tot dusver
werd aangenomen.
Loenik II werd rechtstreeks op het
oppervlak van de maan afgevuurd
en dit vestigt het vermoeden dat de
Sowjets in het bezit zijn van een
raketgeleidestelsel van grote nauw
keurigheid. De instrumenten waren
ongeveer dezelfde als van Loenik I.
Op zeer grote hoogte werd een na-
triumwolk in de ruimte gebracht,
die van de Aarde af zichtbaar was.
Met een van zijn instrumenten wer
den gedurende de gehele vlucht
stromen gemeten die veroorzaakt
worden door geioniseerde deeltjes;
deze stromen namen bij dichte be
nadering van de maan toe. Als mo
gelijke verklaring werd door de
Sowjet geleerden de aanwezigheid
van een ionosfeer aangenomen, zo
als deze ook rond de Aarde voor
komt. Aanvankelijk werd door de
Sowjets geen magnetisch veld van
de maan vermeld, later verklaarde
zij dat een zeer zwak veld kon
worden aangetoond.
Loenik III maakte in een sterk
gerekte baan een vlucht om de
maan en kon de steeds van ons
afgewende achterzijde van de maan
op foto's vastleggen. Deze foto's
werden aan boord van de Loenik
automatisch ontwikkeld en bij na
dering van de Aarde uitgezonden.
Het was de bedoeling van Loenik
IV in de nabijheid van Venus zou
komen en van die enorme afstand
gegevens naar de Aarde zou door
seinen. Het was het eerste ruimte
vaartuig dat werd gelanceerd vanaf
een zogenaamde parkeerbaan of
ruimtestation. Daartoe werd eerst
een satelliet in een baan rond de
Aarde gebracht en vervolgens op
een nauwkeurig berekend ogenblik
werd Loenik IV vanaf de Spoetnik
raket gelanceerd. De Loenik scheen
inderdaad met grote nauwkeurig
heid op Venus af te stormen, maar
op een afstand van 6,4 miljoen km
van de Aarde werd de radio-com
municatie verbroken. De Sowjets
richtten aan het Britse observato
rium Jodrell Bank, dat de sterkste
radio-telescoop ter wereld bezit, het
Natuurlijk
een oliehaard
gestookt met...
MEER WARMTE
MINDER ROET
ZUINIGER
OLIEHANDEL G. P. LAMMERS
Noordeinde 70 - Waddinxveen
verzoek het contact te herstellen
(nadat zij eerder een Brits en Ame
rikaans aanbod om het contact te
onderhouden hadden afgewezen).
Alle Britse pogingen bleven even
wel vergeefs.
Ranger naar de maan
Dit project heeft de exploratie van
de maan ten doel. De eerste (tech
nische) lancering vond plaats op
23 augustus 1961. De satelliet be
reikte een parkeerbaan, maar de
tweede lancering vanaf dit ruimte
station mislukte; de Ranger I be
schrijft nu een baan rond de Aarde.
Communicatie
kunstmanen
Het Amerikaanse streven nieuwe
communicatiestelsels tot ontwikke
ling te brengen heeft tot dusver ge
leid tot de lancering van een aantal
satellieten van verschillend type.
Op 18 december 1958 werd met be
hulp van een „Score" satelliet voor
de eerste maal de. menselijke stem
vanuit de ruimte overgebracht. Een
boodschap van President Eisenho
wer, opgenomen op een magnetische
band, werd door de „Score" uitge
zonden. Bovendien werden teletype
boodschappen tussen grondstations
ontvangen en gerelaveerd.
Echo I, een opblaasbare ballon van
30 meter doorsnede, werkt nog
steeds als een reflector van radio
golven; hij beschrijft een baan op
een hoogte van 1600 km. Geslaagde
proeven zijn genomen met de over
brenging van radio-uitzendingen en
van foto's.
Met de „Courier" I" satelliet was
het mogelijk tegelijkertijd teletype
boodschappen te ontvangen, door te
zenden en op te slaan met een
capaciteit van 68.000 woorden per
minuut. (Er bestaan geen aanwij
zingen dat de Sowjet-Unie commu
nicatie of meteorologische proeven
in de ruimte neemt).
Ti ros-weersatel I ieten
Van de Tiros serie zijn tot op heden
drie experimentele meteorologische
satellieten gelanceerd. (Eerder was
een poging met Vanguard H een
ruwe foto van het wolkendek op
te nemen mislukt, maar Explorer VI
heeft het eerste televisiebeeld van
het aardse wolkendek opgenomen
en uitgezonden). De Tiros-satellie-
ten hebben reeds meer dan 50.000
foto's uitgezonden en daarmee de
meteorologen geholpen verschillen
de soorten stormen van elkaar te
onderscheiden. Het werd zelfs enige
malen mogelijk een storm met be
hulp van de uitgezonden beelden
met grote nauwkeurigheid te voor
spellen. Door middel van instru
menten voor infrarode straling aan
boord van de Tiros II en III kon de
warmtebalans van de Aarde nauw
keurig worden bepaald. Met deze
instrumenten was het mogelijk de
temperatuur op Aarde te meten
vanaf e enhoogte van 640 km.
Navigatie-kunstmanen
Van deze experimentele navigatie-
satellieten zijn er reeds vier in een
baan rond de Aarde gebracht. Het
is de bedoeling hiermee een onder
alle weersomstandigheden bruik
baar navigatiestelsel te ontwikkelen
Bovendien wordt het hiermee mo-
gelijk de afstanden op onze planeet
zeer nauwkeurig te meten en dus
correcties op de landkaarten aan te
brengen.
Aan de Transit satellieten zijn ver.
scheidene „primeurs" te danken. Zo
was Transit Il-a de eerste satelliet,
waarmee een experiment van een
ander land (Canada) werd uitge
voerd. Deze satelliet was ook de
eerste die deel uitmaakte van een
„tweeling" lancering met behulp
van één aandrijfraket. Transit IV-a
heeft de eerste door kernergie van
elektrische stroom voorziene instal
latie aan boord, die naar ver
wachting verscheidene jaren
kan blijven werken; energiebron is
hier het niet-explosieve plutonium-
238. Deze vierde Transit maakte
deel uit van een „drieling" lance
ring: twee van de drie satellieten
de Transits wordt ook een onder
scheidden zich niet van elkaar. Met
zoek naar de X-straling ingesteld,
die afkomstig is van de zon, maar
kosmische stralen en radiogolven.
(Door de Sowjet Unie zijn geen
navigatiesatellieten gelanceerd.)
Satel I ieten voor defensie
Van de Midasserie zijn twee expe
rimentele satellieten voor de op
sporing van geleide projectielen ge
lanceerd. Zij bevatten instrumenten
die gevoelig zijn voor infrarode
stralen, waarmee dus de hete uit-
I laatgassen van vijandelijke geleide
projectielen en daarmee de lanceer-
plaatsen gelocaliseerd kunnen wor
den. Met een stelsel van dergelijke
satellieten zou het mogelijk zijn de
lancering van vijandelijke geleide
projectielen te ontdekken en daar
door het tijdstip van waarschu
wing der bevolking aanmerkelijk te
vervroegen.
Er is ook een experimentele Samos
satelliet in omloop - een voorloper
van een surveillance stelsel dat
dient om militaire voorbereidingen
tijdig op het spoor te komen.
Donderdag 31 augustus, werd we
derom een Discoverer met succes
gelanceerd. De capsule werd enkele
dagen later uit zee opgevist in de
buurt van Hawai. Afgezien van deze
laatste, kortstondige satelliet zijn
er thans dertig Amerikaanse satel
lieten in omloop, waarvan ongeveer
de helft nog steeds in radio-contact
met de Aarde staat.
Foto links bovenEen der Tiros
weersatellieten tijdens de beproe
ving in het laboratorium.
Foto onderDe Russische Lunik.
WEEKBLAD VOOR WADDINXVEEN DONDERDAG 21 SEPTEMBER 1961
PAGINA 3
