WADDINXVEEN HAD
EENS 25 MOLENS
Kwart van alle Nederlandse papiermolens stond langs de Gouwe
Molens ook
op zondag
in bedrijf
T
1
a
Kleine Oost-Indië
De Schoone Haas
il
Sloop en brand
■Mg
De Nijverheid
De Liefde
De Wip
De Hoop
r
WADDINXVEEN - Er was een tijd dat het waterrijke Wad-
jdinxveen al gauw zo’n 25 molens telde. Langs de Zuidkade,
de Noordkade en ook de Jan Dorrekenskade wemelde het
van de molens, die koren maalden, olie persten, hout zaag
den, papier maakten en het land in tact hielden door polders
te bemalen en het grondwaterpeil laag te houden.
„LWlil
te
Pagina 11
o-
-
Ml
1
Weekblad voor Waddinxveen - Woensdag 28 augustus 1991
Vervolg op volgende
tekstpagina
De papiermolen ”De kleine Oost-In-
mer dat men dit fraaie naambord niet
heeft kunnen redden.
Verder schreef Van Os over de molen:
"voor een kenner en ook voor vele mo
lenaars een prachtige molen zoals er in
uren ver in ’t rond geen was, een acht
kant en zeker onder goede molenmakers
gebouwd. Alles was vierkanten gladge
schaafd en flink hoog opgebouwd”.
Bij de brand is wel de fabrieksvlag be
waard gebleven, een rood-wit-blauwe
vlag met een zeer goed geschilderde
haas in de witte baan. Deze vlag is in
particulier bezit alsmede een tegelta
bleau met papiermolens aan de Gou
we.
Na de brand werden het opruimings-
werk en de herbouw direct aangepakt,
zodat op 17 november 1897 reeds een
nieuwe fabriek in gebruik kon worden
genomen. A.W. van Lange overleed in
1912. Zijn erfgenamen waren de we
duwe en zes kinderen, onder wie een
zoon. Deze zoon Gerardus - door ie
dereen Grard genoemd - van Lange
volgde zijn vader op. Het bedrijf werd
toen omgezet in een naamloze ven
nootschap. G. van Lange werd direc
teur van de zaak die voortaan de naam
droeg N.V. Papierfabriek De Schoone
Haas, voorheen A.W. van Lange.
Zaterdag 14 september a.s. is het voor
de vijfde keer Ópen Monumenten Dag
en moet worden vastgesteld dat het nu
758 jaar oude Waddinxveen geen en
kele molen meer bezit. In heel Neder
land is het al niet veel anders. Ooit
telde ons land 10.000 molens. Nu zijn
er nog zo’n 1.000. Vaak buiten gebruik,
verminkt, kapot, verrot. Een nationaal
symbool staat op instorten, want een
derde van de Nederlandse molens
wordt met de ondergang bedreigd.
De molen brandde in 1897 helaas ten
gevolge van blikseminslag af. Een triest
einde van deze mooie en vakkundig ge
bouwde papiermolen, die tot de fraai-
De molen De Schoone Haas die eerst
op dezelfde plaats stond, ten zuiden
van De Nijverheid, was een grote acht-
In de goede jaren van haar bestaan
werkten er veel Waddinxveense man
nen in deze papierfabriek. Naast de
vaste kern van bekwame vaklieden
vond ook een groot-aantal invaliden en
ouden van dagen daar een bestaan.
Men sprak altijd over ”de papierfa
briek Van Lange”. Niet alleen pakpa
pier werd er vervaardigd, maar ook pa
pier voor enveloppen, kartons voor
brievenmappen, labels, viltpapier (als
onderlaag voor linoleum) en asfaltpa-
Dat was vooral in de 17e, in de 18e,
in de 19e en in het begin van de 20e
eeuw het geval. De allereerste
windmolens maalden hier reeds in
de 15e eeuw de Polder Bloemen-
daal - één van de oudste polders
van Nederland - droog. Het was
Jan van Henegouwen (Heer van
Beaumont) die al in 1331 aan de
oostkant van de Gouwe de water
lozing ging regelen.
De wipmolen bestond als zodanig reeds -
voor 1693 en zal vermoedelijk als wa
termolen op de Vliet gediend hebben.
Tegenover de Vliet was vroeger in de
Zuidkade een kleine, waarschijnlijk
van een houten dek voorziene brug.
Deze had als naam Tijsche Brugge en
was daar omstreeks 1835 nog aanwezig
maar zal niet lang daarna verwijderd
zijn. Dat De Wip een watermolen is ge
weest, blijkt uit een verzoek op 2 sep
tember 1654 door Aemt Heijndricx
van der Ben, wonende aan de Wens-
veensche brugge aan de Rekenkamer*
der domeinen gedaan tot toestemming
om ’’seeckere wipwatermolentje bij
hem gecoft” te mogen veranderen tot
een papiermolentje.
Hij verkreeg die toestemming, maar
liet het molentje niet tot papiermolen
verbouwen doch tot een gewone koren
molen. In 1693 werd het molentje ver-
plaatst naar een erfje dichtbij de oude
plek en alsnog verbouwd tot papiermo
len. Papiermaker was toen Arien
Arentsz. van der Ben. In de tweede
helft van de negentiende eeuw was de
papiermolen eigendom van een combi
natie Visser en Van Zaanen. Beiden
waren familie van Jan Hendriksz. van t
der Ben, die omstreeks 1800 mede- ei- 1
genaar van de molen was. In die tijd
had de molen als windwijzer een ba
zuinblazer.
In 1884 werd de molen publiek ver
kocht en ook de daarbij staande gebou
wen: een pakhuis en twee woonhuizen.
Daarna kwam de molen te staan op
naam van A.J.J. Vos te Gouda (1885),
die al eerder in het bedrijf van de pa
piermolen De Wip gewerkt had. Vos
Rond de eeuwwisseling verdween in
Waddinxveen de ene na de andere mo
len door sloop, verwaarlozing en
brand. Op hun plaatsen werden fabrie
ken (houtdraaierijen en meubelindus
trieën) gebouwd als tastbare bewijzen
van de vooruitgang. De uitvinding van
de stoommachine en allerlei andere
technische ontwikkelingen betekende
het definitieve einde voor de molens,
die in Waddinxveen ook nog eens wer
den gemaakt en gerepareerd door de
van oorsprong Rotterdamse ’’Molen-
bouw”, de huidige machinefabriek
Van den Berg Waddinxveen BV aan de
Henegouwerweg.
In 1969 ging in Harderwijk de restau-
rantmolen ”De Hoop” in vlammen op.
Deze korenmolen had tot in 1911 in
Waddinxveen gestaan. Bijna 60 jaar
geleden - in 1932 - verdween met ”De
Nijverheid” de laatste molen uit ons
dorp, dat in de 19e eeuw met wel 15 pa
piermolens een belangrijke plaats had
ingenomen in de door de Zaanstreek
en de Veluwe gedomineerde papierin
dustrie. Een kwart van alle Neder
landse papiermolens was destijds in
Waddinxveen te vinden.
De Waddinxveense molens hadden
soms een eeuwenlange staat van dienst.
Heel wat door brand verwoeste molens
werden op dezelfde plaats herbouwd.
Dat gebeurde soms tot driemaal toe.
Het was toen overigens ook de afschu
welijke tijd van de kinderarbeid. In de
papiermolen De Herderin” werkten
zo’n anderhalve eeuw geleden 30 kin
deren tussen de 8 en 12 jaar, die waren
belast met de zakkenplakkerij
De soms mooie namen van de tiental
len molens aan de oevers van de
Gouwe waren er echter niet minder
om: De Hoop, De Nijverheid, De
Kleine Oost-Indië, De Schoone Haas,
De Liefde, De Wip, De Goede Hoop,
De Geregtigheid, Aeolus, De Bijen
korf, De Betere Hoop, De Eendracht,
De Oranjeboom, De Herder, De Her
derin, Het Eertste Fortuin, Het
Tweede Fortuin, Het Derde Fortuin,
De Drie Vinken, De Bunzing en De
Achtkant. Ook de bijnamen mochten
er zijn, zoals ’’Lijsje houd uw schortje
op” (De Nijverheid) en ’’Dikke Bet”
(De Betere Hoop).
kante bovenkruier, op stenen voet en
met riet gedekt. In 1634 begon deze
molen zijn loopbaan als zaagmolen.
Later volgde de ombouwing tot papier
molen. In 1781 was die molen bouwval
lig en werd afgebroken. Daarna werd
een nieuwe, fraaie achtkante molen ge
bouwd die in 1783 klaar was. De bouw
som was 24.300,-, een respectabel be
drag voor die tijd.
De eerste steen werd gelegd door Ber- het opschrift De Schoone Haas. Jam-
nardus Schoon en Jacobus van der
Haas beiden vier-en-een-half jaar oud.
Zij waren neefjes van de eigenaar van
de nieuwe molen, Jan Soet. Jacobus
van der Haas heeft later aantekeningen
gemaakt over de Waddinxveense pa
piermolens, over het personeel en de
werkzaamheden en ook over deze eer
stesteenlegging. Hij tekende daarover
aan dat op die feestdag aan het werk
volk ieder tien gouden dukaten werden
geschonken. Een grote gift in die tijd!
Jan Soet, de eigenaar van de molen,
was ongehuwd. Hij heeft vele jaren
met zijn ongehuwde zus Agatha samen
gewoond. Zij overleed in 1789 en Jan
Soet in 1802. Jacobus van der Haas
erfde de helft van de papiermolen. In
1839 werd hij eigenaar van het geheel.
Hij was een bekwame papierfabrikant
en een uitstekende administrateur. Op
4 juli 1846 - hij was toen zevenenzestig
jaar - verkocht hij uit de hand zijn mo
len aan Francois van Lange, steenbak
ker uit Nieuwerkerk aan den Ussel.
Deze nieuwe eigenaar liet het papier-
maken geheel over aan zijn zoon Ge
rardus van Lange, die ook in Waddinx
veen kwam wonen. In 1872 werd deze
zelf eigenaar van de molen en het be
drijf. Diens zoon Adrianus Wijnandus
van Lange heeft al vroeg het beheer
daarvan voor zijn rekening genomen.
In 1880 kwam de molen en alles wat er
verder bij hoorde op zijn naam te staan.
Hij ging tijdig van de hand-papierfabri-
cage over op het machinale bedrijf, als
enige van de papierfabrikanten toen in
Waddinxveeh.
WADDINXVEEN - In de boekjes
die in de loop der jaren over de his
torie van Waddinxveen zijn ver
schenen wordt natuurlijk ook ge
schreven over de molens in dit
Gouwedorp.
P. van Balen doet dat in zijn ”Uit
de Geschiedenis van Waddinx
veen” (1940, herdruk 1983) in vo
gelvlucht. Al wandelend langs de
Gouwe - waar ook nog ’’Vier Schu
ren” alias het ’’Spookhuis” stonden
- passeren veel van die molens de
revue. De omgeving van het ’’Sint
Hubertsgeregt” gold destijds als
”de papiermakersbuurt met den
baas”.
Foto’s van Waddinxveense molens
staan niet allen in ”Uit de Geschie
denis van Waddinxveen”, maar
ook in ’’Waddinxveen in oude an
sichten” (1969), ’’Toen Waddinx
veen nog een dorp was” (1981) en
in’’Waddinxveen750 jaar” (1983).
Het door oud-Waddinxvener W.
Verboom - de vader van Marius
Verboom van kruiderij ”De Peper-
boom” bij de Passage - geschreven
’’Waddinxveen 750 jaar” bevat
zelfs een heel hoofdstuk over de
Waddinxveense molens. Dat
hoofdstuk staat grotendeels op
deze pagina.
In ’’Toen Waddinxveen nog een
dorp was” staat ook de Waddinx
veense kerkarchivaris C. Neven
van de Jan Dorrekenskade-Oost
stil bij het onvergetelijke molen
tijdperk van vroeger. Bij zijn be
schrijving van de waterige Gouwe-
kades (Noortgoutcade en de Zuyt-
goudcade) komt het wel en wee van
Waddinxveen in die dagen in volle
omvang aan de orde. Watermolens
zorgden voor droge voeten van de
Waddinxveners, hoewel...
Zo werd aan ”het noordende van
de Gouka” werd een watermolen
gebouwd, die in de strijd rond het
beleg van Leiden "deur den brandt
des viants” in vlammen opging. De
oorlogshandelingen eisten in die
dagen nog een zware tol. Tussen
Waddinxveen en Boskoop werd de
’’Noordergoucade” doorgegraven
om het land blank te zetten. En
hoewel er een voet water op de
Gouwekade stond, was dit niet vol
doende om de Spanjaarden te ver
drijven.
Er werd een dam gelegd in de
Gouwe waardoor de rivier met
brede stromen nog sneller over be
gon te lopen. Eind september 1574
joegen bulderende wind en spring
tij de watermassa in de richting van
Leiden. Enkele dagen later was de
stad vrij, maar in april 1575 golfde
het Gouwewater nog steeds door
het als maar groter wordende gat in
de Noordkade naar binnen.
De kosten van het dichten werden
begroot op 1800 pond. Een bedrag,
zo hoog, dat Waddinxveen en Bos
koop deze som samen onmogelijk
op konden brengen. Tot in de wijde
omtrek werden dorpen gelast om
bij te dragen in de kosten. Toen dit
nog voldoende opleverde, legden
de Staten van Holland een heffing
van 4 stuivers op elke ton bier, die
in Holland zou worden verhandeld.
En zo hebben de vaderen het gat
langzaam maar zeker dichtgedron-
ken.
Omstreeks 1580 was de schade van
inundatie zover hersteld, dat de
kade met weg en brug en molen
weer bruikbaar was als vanouds.
Floris Balthasar tekende in 1610
twee molens langs de Noordkade
op de kaart: de ’’Groote” en de
’’Cleene Noort Entse Mole”.
De laatste sloeg het water uit de
Voorofsche polder. Kort na 1872 is
deze schepradmolen, met een
vlucht van meer dan 25 meter, ge
sloopt, Zelfs toen sprak men nog
van de ’’Grote Noordeindsche Mo
len”, de naam die terugging op de
17e eeuwse aanduididng van de
Noordkade. ’t Dichtbevolkte ge
bied werd toen door de bewoners
omschreven als ”’t Noordende op
de Goudtkade” (1686). In 1723 gaf
men op: ’’Noordende van de kaa”,
in 1761 ’’Noortgoutcade”. Ten
slotte sprak men in 1829 van:
Noordkade. En zo bleef het.
De smalle kade telde een ongelofe
lijke rijksom aan molens. Met daar
tussen de onvoorstelbare armoede
van de papiermakers. Van hun ba
zen hadden er enkelen de euvele
moed om zelfs de zondagsrust aan
hun doodmoede arbeidsvolk te
ontnemen. In 1833 draaiden de mo
lens van een paar papierfabrieken
gewoon door. ”De andere fabri
kanten zullen niet achter blijven”,
verzuchtte burgemeester P.A. van
Oosten. Hij kreeg gelijk.
dië; een achtkante bovenkruier, had
sinds 1742 bovengenoemde naam,
maar werd ook De Kleine Oost ge
noemd. Leuff Corneliszoon, die in
1655 ook de papiermolen De Hoop liet
bouwen, had in 1682: De kleine Óost-
Indië opgericht. Deze molen stond op
de hoek van de Jan Dorrekenskade en
de Wetering, ten westen van De Hoop.
Leuff Corneliszoon bouwde de molen
”op sijn eijgen gront nevens de-Dorre-
kade buijtenwech in Zuijdwaddinx-
veen”
In 1683 trad zijn zoon Cornelis Leuven
Timmerman in het huwelijk en ves
tigde zich in de nieuwe molen. Pas in
1742 is de naam van de molen bekend.
Het was wel verplicht molens een naam
te geven ”te stellen ter bequaemster
zichtbaerste plaetse met grote claere
leesbare letteren”. Blijkbaar is het
geen grote molen geweest, in de regis
ters werd het als molentje aangeduid.
Er was een kleine woning bij die vol
gens het kohier der personele quotisa
tie van 1742 werd bewoond door ’’dag
gelders en arme mensen”. Het zal een
klein bedrijf geweest zijn.
Op 19 oktober 1825 werd De kleine
Oost-Indië verkocht aan Cornelia van
der Winden, weduwe van Jan Herfst.
Er werd toen gewerkt met vijf man. In
1840 werd de molen geerfd door de
dochter, Margje Herfst, die het oude
bedrijfje direct daarop heeft stopgezet.
De molen wordt voor het laatst ge
noemd in 1843, toen Margje Herfst aan
Klaas Breedijk verkocht ”een hoekje
grond, waarop bevorens de windpa-
piermolen Klein oost-Indië heeft ge
staan”. In de tweede helft van de ze
ventiende eeuw heeft aan de Jan Dor
rekenskade ook nog een korenmolen
gestaan.
De molen De Nijverheid was in 1651
een zaagmolen, in 1655 papiermolen.
De molen was een kloeke, achtkante
bovenkruier met lage stelling, met riet
gedekt, maar op een stenen onderstuk
en met een schuur onder de balie. Op
de oude kadastrale kaart van circa 1835
wordt de molen als De Kleine Papier
molen beschreven, wat in strijd is met
een akte van overdracht uit 1655,
waarin de beschrijving luidt ”een acht
kante papiermolen”.
De molen had vroeger de bijnaam
’’Lijsje houd uw schortje op” ook wel
De Slingertjes. In de tijd dat de molen
papiermolen was, moet het een naam
bord gehad hebben met een afbeelding
van Vrouwe Fortuna, vandaar die bij
namen. De afbeelding van Vrouwe
Fortuna kwam ook voor als watermerk
in papier. Zij staat op een bal, met
beide handen in de lucht een wimpel
zwaaiend die met alle winden draaien
kan.
De naam werd in 1840 veranderd in De
Nijverheid. De molen werdin 1874 ver
bouwd tot korenmolen. In 1857 was
Pieter Herfst junior er eigenaar van ge
worden. In 1873 stierf zijn vader, Pieter
Herfst senior. Hij was altijd papierfa
brikant geweest. Maar zijn zoon Pieter
junior zette toen een streep achter zijn
carrière als papiermaker en werd in het
jaar daarop korenmolenaar. In 1932
volgde de afbraak van de molen nadat
de wieken al drie jaar eerder verwij
derd waren. Het was de laatste molen
van Waddinxveen.
Tot 1933 had G. van Lange de leiding.
In dat jaar werd de fabriek wegens de
slechte tijdsomstandigheden en de con
currentie stopgezet. De gebouwen en
inventaris werde op 14 en 15 maart
1934 in cafe ”Het Schaakbord” te
Gouda openbaar geveild. De gebou
wen kwamen gesplitst in handen van af
zonderlijke eigenaren. Zo verdween
helaas De Schoone Haas als het laatste
bedrijf, overgebleven uit de tijd dat
Waddinxveen een belangrijk centrum
was voor de landelijke papierfabricage.
G. van Lange overleed in 1951 te Voor
burg. Hij was dertien jaar lid van de ge
meenteraad in Waddinxveen geweest
en heeft veel gedaan in het algemeen
belang van de gemeente. Hij was ook
commandant van de brandweer. Een
aardige bijzonderheid is dat hij de eer
ste Waddinxvener was die in het begin
van deze eeuw een personenauto be
zat, merk Spijker!
Op korte afstand van de papiermolen
De Schone Haas stond vroeger de
houtzaagmolen De Liefde, omstreeks
1750 eigendom van Dirk Lambertsz.
van der Wolff, later van L. Proos Hoo-
gendijk. In 1867 werd deze molen ge
sloopt en vervangen door een machi
nale houtzagerij. Jarenlang is daar ge
vestigd De Houthandel, voorheen
firma J. en G. Alblas N.V.
De papiermolen De Wip of Het Wipje
werd daartoe al ingericht in 1693. Het
was een wipmolen met stelling, een on
gebruikelijk molentype voor de papier
makerij, en hij bevond zich aan de
Zuidkade langs de Gouwe en op korte
afstand van de Vliet, een wetering wat
noordelijk van de molen.
De aan de Noordkade staande papiermolen ”De Betere Hoop”
had in de volksmond de bijnaam ’’Dikke Bet” gekregen vanwege de
forse romp van de molen. De molen werd in 1720, in 1741 en in 1765
door brand verwoest en telkens weer herbouwd. In 1860 kreeg de
molen een stoommachine. Als gevolg hiervan verdween in 1909 de
bovenbouw van de molen, die in de Eerste Wereldoorlog helemaal
ophield te bestaan. (Foto: "Uit de Geschiedenis van Waddinxveen”,
P. van Balen).
Reeds in de tweede helft van de zeven
tiende eeuw waren er papiermolens in
Waddinxveen. Tijdens de achttiende
eeuw nam de plaatselijke papierindus
trie, met die in de Zaanstreek en op de
Veluwe, een belangrijke plaats in met
betrekking tot de landelijke papierfa
bricage.
Voor het maken van papier was veel
water nodig, vandaar dat het water
rijke Waddinxveen erg in trek was. Er
stonden in de negentiende eeuw wel
vijftien papiermolens, waarvan vijf aan
de Zuidkade, een aan de Jan Dorre
kenskade en negen aan of dichtbij de
Noordkade. Daar stond vroeger een
trasmolen.
Hierna volgen korte beschrijvingen
van de molens die aan de Zuidkade en
de Jan Dorrekenskade gestaan hebben
in volgorde vanaf de Brug.
De molen De Hoop werd in 1845 ge
kocht door Andreas Spruijt en was tot
1860 papiermolen en werd in laatstge
noemd jaar door G. en A.H. Spruijt,
opvolgende eigenaren nadat hun vader
in 1845 overleden was, verkocht aan Ja
cob van Erk die er een korenmolen van
maakte. De molen brandde in 1899 af.
Dichtbij stond de molen De Nijver
heid. Molenaar Herfst liet toen tijdens
de brand zijn molen vonken malen om
te verhinderen dat ook zijn molen door
het vuur werd aangetast.
Molen De Hoop werd na de brand her
steld, later in 1911 verkocht en afgebro
ken en daarna weer opgebouw d in Har
derwijk. Maar in 1969, toen er een res
taurant in was gevestigd, ging ook deze
molen in vlammen op.
Twee van de verdwenen molens aan de Zuidkade in Waddinxveen:
”De Nijverheid” en ”De Hoop". "De Nijverheid” was in 1651 een
kloeke, achtkantige zaagmolen, in 1655 een papiermolen en in 1874
een korenmolen. De bijnamen van deze molen, die in 1932 werd af
gebroken nadat drie jaar eerder de wieken al verwijderd waren, wa
ren ’’Lijsje houd uw schortje op” en ”De Slingertjes". ”De Hoop"
ste behoorde van de vele molens langs pier:
de Gouwe. Van Os, de molenaarsbaas,
heeft in zijn nagelaten schrift van 1930
aangetekend hoe de molen er ongeveer
uitzag.
Onder de kop van de as was een sier
lijke baard gebeeldhouwd met het ver
gulde jaartal 1783. Aan de oostkant
een geschilderd bord met een haas en
een jager met jachtgeweer, en eronder
was in de vorige eeuw een papiermolen, ate inlaw ajoranaae, weer
werd hersteld, in 1911 werd verkocht, werd afgebroken en werd her
bouwd in Harderwijk en daar in 1969 in vlammen opging. Op de
plek van ”De Hoop” in Waddinxveen verscheen later Kempkes
Meubelfabrieken. Daar verrees weer later de Oostpolderwijk. (Fo
to: "Uitde Geschiedenis van Waddinxveen", P. van Balen).
I
Is
l
A
